Tripartitum opus iuris conſuetudinarij
inclyti regni Hungarie: per magiſtrum
Stephanum de Werbewcz per=
ſonalis preſentie regie maieſta=
tis locum tenentem: acura=
tiſſime editum.
inclyti regni Hungarie: per magiſtrum
Stephanum de Werbewcz per=
ſonalis preſentie regie maieſta=
tis locum tenentem: acura=
tiſſime editum.
Magiſter Stephanus de Werbewcz: perſo=
nalis preſentie regie maieſtatis locum
tenens: lectoribus ſalutem.
CVM ſereniſſimus / idemque clementiſſimus / domi=nalis preſentie regie maieſtatis locum
tenens: lectoribus ſalutem.
nus Wladiſlaus Hungariae / & Bohemiae / etc. Rex /
ſuperioribus annis / tum ſua ſponte permotus / tum
frequentibus uniuſcuiuſque ordinis ſubditorum ſuorum
precibus exoratus / eas leges / eaſque conſuetudines / quibus a longa
iam temporum ſerie / res iudiciaria / hoc in regno / tot inter bellorum / ac
ſeditionum aeſtus / utcunque firmiſſime ſtetit / ad iuris ſcripti normam,
ac rationem / reuocare decreuiſſet. Caeteros inter / qui maieſtati ſuae,
& fide / & obſeruantia erant addicti / me ultro deligendum duxit / qui
id muneris explerem / ut tot diſiecta / ac diuulſa municipalium huius
regni Hungariae conſuetudinum / & conſtitutionum membra / in unum
uelut corpus coacta / & ſcripturae adminiculo illuſtrata / in omnem
poſteritatem propagarentur. Hanc uero ipſe prouinciam / licet meae
imbecilitatis conſcius / non tam uirium fidutia / quam obſequendi neceſ=
ſitate ſuſcepi & quoad ſuppetebat facultas / pro ingenioli tenui=
tate / longis / diuturniſque laboribus ad calcem uſque perduxi. Cum in=
terim regio iuſſu reliqui quoque Prothonotarii / mihi per id tempo=
ris collegae iudiciarii / inſuper iurati aſſeſſores / ſedis iudiciariae re=
giae / & plerique alii / tam in diuino / quam humano iure diu / multumque uer=
ſati / ad haec omnia diſcutienda / recenſenda / & ad amuſſim trutinanda
fuerant adhibiti: quibus ex ſententia peractis in publico demum / ac
generali dieta / & conventu dominorum praelatorum / ac baronum / nobili=
umque / & procerum regni huius univerſorum / anno ſalutis humanae
quarto / & decimo ſupra milleſimum quingenteſimum / ruſticana ſedi=
tione / quae paulo ante irrepſerat exciſa / & ſublata / ad diem diuo
Lucae Euangeliſtae dicatam / celebrato / idem princeps omnium cum flagi=
tatione / ac plauſu / hoc domeſtici iuris compendium / ſuo ductu / atque
auſpiciis lucubratum / conceptis uerbis / ac uiua uoce comprobauit. Et
regio imperio / regiaeque authoritatis plenitudine roboratum / irreuo=
cabili ſanctione firmauit. Pollicitus inſuper id ipſum opus / mem=
branis conſcriptum / ſeſe regionatim / per uniuerſam Hungariam /
tam ingentem legum aceruum / in quinquaginta / & amplius exempla=
ria tranſfundi. Tot enim & plures ſunt diſtrictus / ac regiones (eas
noſtri comitatus appellant) quas huius muneris ſeorſum / ac ſe=
paratim / particeps eſſe opportuit. Rex interim ipſe / ad conuentus
Poſonii / Wiennaeque indictos / rebus regnorum ſuorum exigentibuſ
conceſſit. Vbi publicis / priuatiſque / cum excellentiſſimis principi=
bus Maximiliano Romanorum electo Caeſare ſemper Auguſto:
ac Sigiſmundo Poloniae rege fratre ſuo germano / negotiis per=
tractandis toto uere / ac maiore aeſtatis parte tranſacta / ad regnum
tandem regreſſus / in ea licet ſtabili / fixaque haereret ſententia / ut ipſa
municipalia regni ſui iura / primo quoque tempore / in lucem aederentur.
Aliis tamen ſuper aliis ingruentibus rebus / inter eiuſcemodi mo=
ras diuino nutu fatali uitae perfunctus ſpacio / ad cœleſtem patriam
commigrauit. Sed ne hoc opus / tanto ſtudio / tantiſque uigiliis ela=
boratum / ac firmiſſimo regiae poteſtatis robore (dempta dumtaxat
ſigilli appenſione) munitum / & confirmatum / in obſcuro deliteſceret,
& paulatim oblitterata rerum memoria / in nihilum redigeretur / quo
nihil huic quidem regno deterius / nihilque pernitioſius / in cauſis prae=
ſertim diſcernendis / iuſtitiaque miniſtranda fieri / aut excogitari poſ=
ſet / has eaſdem conſuetudines / & leges municipales / nullo peni=
tus ſenſu / ordineque immutato / ſub ea qua prius formula / atque con=
textu aeditae fuerant / in publicum aedendas. Vtque id lacius / pluribuſque
pateret / Calcographorum induſtria excudendas curaui. Opto autem ut
quiſquis has meas lucubrationes / in manus ſumpſerit / aequus ſit
in me iudex / bonique conſulat. Nam licet quantum mediocritate ualui
ſummum in his quaerendis / atque explicandis / ſtudium adhibuerim / quia
tamen doctrina me quam exigua / ſermoneque haud ſatis perpolito eſſe
profiteor / tantum abeſt / ut ſi quid in meis ſcriptis uel erratum quiſpiam
emendauerit / uel praetermiſſum adiecerit / ut aut ſuccenſeam / aut
indigner / ut eo etiam nomine / ſim illi (quiſquis tandem is fuerit)
cumulatiſſimas gratias habiturus. Quoniam errare ſaepius / ac fal=
li proprium eſt hominis: & minus mirum eſt / memoriam aliqua=
rum rerum excidere / quam omnium conſtare. Valete.
hemiae / Dalmatiae / Croatiae / Ramae / Seruiae / Gal=
liciae / Lodomeriae / Comaniae / Bulgariaeque rex: ac
Sleſiae / & Lucemburgenſis dux: necnon Morauiae,
& Luſatiae marchio / ad perpetuam rei memoriam / cum ſupremus omnium
rerum opifex ab ipſo primordio / rationalis creaturae conditae / ac pro=
creatae / eam in genere humano uarietatem / atque id diſcrimen eſſe uo=
luerit / ut pars hominum ſubeſſe / pars praeeſſe / alii imperare / alii
parere deberent. Alios quidem reges / & principes / qui caeteris aequo
iure imperarent. Alios ſubditos / qui illorum iuſſa / & imperia capeſ=
cerent / eſſe ſtatuit / atque in hunc duplicem ordinem / totum genus huma=
num ſapientiſſime eſt partitus. Reges porro ipſos / duabus po=
tiſſimum artibus inſtructos / atque ornatos eſſe uoluit / legibus / & ar=
mis: ut armis quidem hoſtes propulſati / procul a finibus arcerentur.
Leges autem / regnicolas / ciueſque / domi in officio continerent: & ſum=
mos cum infimis / ac mediocribus / opulentos / ac potentiores / cum
egentioribus / infimioribuſque / aequo iure uiuere cogerent. Hae ete=
nim duae res / tantopere ſunt unicuique principi neceſſariae / ut his
ſublatis / nihil firmum / nihil ſtabile / nihil inter homines concors / &
pacatum eſſe queat: adeo uero ſibi inuicem cohaerentes / ſimulque fir=
miſſimis uinculis / & indiſſolubilibus chatenis connexae / ut ſepa=
rari / ac diſiungi nequaquam poſſint. Quis enim ignorat / neque arma
tunc foris quicquam prodeſſe / cum domi plus improbi / atque iniuſti / quam
boni ciues ualeant: & fruſtra iudicia / ac leges implorari / cum aures
regnicolarum / ciuiumque terror hoſtilis circumſonat. Nos itaque qui nutu /
ac prouidentia diuina / ad hoc ſublime ſolium euecti / & tot terris / tot
populis / tot denique potentiſſimis / ac ferociſſimis nationibus / atque
imperiis ſumus praepoſiti / ſemper ab initio principatus noſtri / omnes
noſtras curas / cogitationes / labores / conatus / omnia ſtudia / & conſilia
noſtra eo direximus: & contulimus / ut his duabus artibus ſub=
ditos noſtros / in pace / & tranquillitate contineremus. Nam & ar=
mis (quoad per nos fieri potuit) tutos eos ab hoſte praeſtitimus: &
in iuſticia adminiſtranda nihil a nobis praetermiſſum eſt / quod a iu=
ſto / & diligentiſſimo principe / praeſtari debuerit. Et poſtquam / huius
inclyti regni Hungariae ſceptrum / atque imperium / benignitate dei
adepti ſumus / & ſacro eius diademate redimiti. Poſt belli ſtudia /
liberatum / prima nobis / ac praecipua cura fuit / ad regnum ipſum / & ſub=
ditos noſtros / pace etiam domeſtica / & legibus firmius / & ſtabilius
reddendum. Itaque & eo ipſo tempore / & poſtea non ſemel uarias con=
ſtitutiones: & ſtatuta / partim ſponte noſtra propria: partim praecibus:
& ſupplicatione fidelium noſtrorum / dominorum praelatorum: & baronum,
caeterorumque procerum / & nobilium edidimus / ſaluti / ac quieti / liberta=
tique ipſius regni noſtri / hoc pacto acuratiſſime conſulentes: licet
& antea non defuerint quaedam iura regni: quae quia nulla ſcriptura
continebantur / conſuetudines potius appellari poterant. Verum quia /
& ex huiuſmodi conſtitutionum a nobis aeditarum / & illorum regni iu=
rium diuerſa interpretatione magna plerumque oriebantur incom=
moda / aliis alio / prout cuique libitum erat / ſenſum & interpretationem
earum trahentibus. Et quibuſdam in iudicando / uel iudicio poſtu=
lando / regni conſuetudinem / aliis conſtitutionum formulam ſe=
quentibus / atque allegantibus: ita ut non inter eos ſolum / quorum
cauſa ageretur / ſed inter ipſos etiam iudices / ac iurium regni con=
ſultiſſimos / & peritiſſimos / magna interdum / ſuper huiuſmodi
legum / conſuetudinum / & conſtitutionum interpretatione / con=
tentio oriretur: ut quandoque hi / qui plus uiribus / & potentia / quam
legibus / & iuſticia fiderent / tribunal iudicum magno aſſeclarum
agmine aggreſſi / quod ratione / & legibus nequirent / clamore / &
multitudine obtinere contenderent: & qui iure inferiores eſſent /
ſuperiores tamen eſſe / & uincere non iure / ſed tumultu / ac multi=
tudine niterentur. Neque uero iudicum / & magiſtrorum Protho=
notariorum / iura regni allegantium authoritas / apud illos uale=
bat. Cum enim iura ipſa / nulla ſcripturae firmitate fulcirentur / quic=
quid legum / uel conſuetudinum / in medium proferebatur / id illi,
uel in contrariam ſententiam trahentes / uel aliter ab aliis iudici=
bus / & in aliis iudiciis tractum / atque intellectum aſſerentes / omnes
iudicandi rationes / turpiſſime confundebant: ita frequenter con=
tingebat / ut in qua cauſa quiſpiam antea uictoria potitus eſſet / in
eadem uel ſimili / alter ſuccumberet / & ſuperaretur. Cum autem
his / & eius generis erroribus plena / ac referta eſſent omnia / & ex
huiuſmodi conſtitutionum / & regni conſuetudinum / tam uaria,
ac multiplici interpretatione / tam lata calumniatoribus uia pateret,
in tantis tenebris uerſarentur: nos / quibus nihil prius / antiquiuſque
eſt / quam ſubitos noſtros / in omni pace / & tranquilitate conſerua=
re / excitati etiam praecibus / & continuis querelis / praedictorum fide=
lium noſtrorum / fideli noſtro egregio magiſtro Stephano de Wer
bewcz / iudicis curiae noſtrae Prothonotario / curam omnium ipſius
regni noſtri iurium / legum / & conſuetudinum / conſtitutionumque
receptarum / atque approbatarum: earum uidelicet / quae in ipſo regno
noſtro / & praeſertim in aula noſtra regia iudicandis / & deciden=
dis cauſis / ac ſententiis ferendis / ſequi / ac obſeruari conſueuiſſent /
in unum colligendi / atque in titulos (ut fit) & capita diſtinguendi /
ut ea poſtea nobis oblata / ac per caeteros magiſtros Prothonota=
rios / & ſedis noſtrae iudiciariae iuratos coaſſeſſores reuiſa / diſcuſ=
ſa / ac diligenter trutinata / in unim uolumen redigerentur. Vt iam
gens etiam noſtra Hungarica / ſicut aliae omnes fere nationes / &
prouinciae / bene / & ſapienter inſtitutae / in iudiciis decernendis / &
iuſticiae adminiſtratione non ſola conſuetudine / quae plerumque
mutari / & labilis eſſe ſolet / ſed iure ſcripto / & fidiſſimis litterarum
monumentis illuſtrato niteretur. Demum nobis in praeſenti con=
uentu: & congregatione generali eorundem uniuerſorum praelato=
rum / & baronum / & regni huius nobilium / quam eiſdem certiſ,
& arduis de cauſis / ad feſtum beati Lucae Euangeliſtae proxime
praeteritum indixeramus / conſtitutis / iidem praelati / & barones / ac
nobiles uniuerſi noſtrum accedentes in conſpectum / quendam
libellum gentilia / municipaliaque iura: ac leges / & conſuetudines
eorum uetuſtas / & receptas continentem / noſtro iuſſu a praefato
magiſtro Stephano collectum / & conſcriptum nobis obtulerunt /
ſupplicantes / ut / quia ipſi eum libellum in cunctis ſuis clauſuliſ,
articulis / & capitulis / per uenerabilem Paulum de Warda / prae=
poſitum ſancti Sigiſmundi prouentuum noſtrorum regalium admi=
niſtratorem / ac magnificum Benedictum de Batthyan / huius caſtri
noſtri Budenſis caſtellanum / necnon egregios magiſtros / Ioannem
de Ellyewelgh Palatinalem / ac Albertum de Bellyen: & Paulum de
Bolyar / perſonalis praeſentiae noſtrae Prothonotarios. Item Stephanum
Keſſerew de Gybarth / regni huius noſtri Hungariae Vicepalatinum /
Georgium de Mekche ſecretarium noſtrum: Michaelem de Zob /
ariae / & Stephanum Henczelffy de Pettrowcz / directorem cauſarum no=
ſtrarum regalium / perlegi / reuideri / diſcuti / & examinari faciendo / ſuper
eorum legibus / & approbatis conſuetudinibus / recto ordine / & de=
bito modo conſcriptum eſſe agnouiſſent: propterea ipſum libellum
& omnia in eo contenta quoad omnes clauſulas / ſenſus / capita / & articu=
los in formam noſtri priuilegii redigi faciendo / admittere / & appro=
bare / eiſdemque / & eorum haeredibus / ac poſteritatibus / pro perpetuis
legibus / & conſuetudinibus ualiturum authoritate noſſtra regia / &de
regiae noſtrae poteſtatis plenitudine roborare / & confirmare dignare=
mur. Cuius quidem libelli tenor ſequitur in haec uerba.
Sereniſſimo principi etc. domino: domino Wladiſlao
dei gratia regi Hungariae / & Bohemiae / etc. domino ſuo
clementiſſimo. Magiſter Stephanus de Werbewcz /
iudicis curiae ſerenitatis ueſtrae Prothonotarius /
ſeruitiorum ſuorum humilimam commendationem.
Qvanquam domeſtica / ac gentilia regni huius inclyti Hun=gariae iura / certam in ſeriem / formulamque: & ordinem redi=
gere: ac littterarum monumentis illuſtrare / arduum / &
perdifficile / ac humano prope modum ingenio ma=
ius eſſe uideatur. Quippe / cum apud noſtrates / eo in genere nihil
hactenus extiterit / aut origine diuturnum / aut ſanctione ſtabile / aut
perenni uſu / ac obſeruantia roboratum / ſed ex cuiuſque fere princi=
pis / ac regis nutu / & arbitrio / nouae conſtitutiones: nouaque edicta /
per ſingulos nedum aetates: ſed pauciſſimorum quoque annorum ſpatia
emanauerint. Quae cum inter ſeſe / plerumque diſſideant: & aduerſis quaſi
frontibus obluctentur / in unum uelut corpus conuenire / & coaleſce=
re haud facile poſſunt. Ad hoc accedit / quod ea omnia / quae uel forenſi=
bus in cauſis emergunt / uel ad iudiciorum rationem accommodantur / me=
moriae tenere ſupra hominis captum / facultatemque uidetur exiſtere.
Quae cum ita ſe habeant / tamen maieſtatis ueſtrae iuſſionibus / qui=
bus non uſque quaque parere piaculum ſemper duxi / morem gerere cu=
piens ſarcinam meis humeris longe imparem ſubire non formidaui:
qui propriae licet imbecillitatis conſcius. Tantum enim abeſt / ut mihi
inter aequales / ac eiuſdem profeſſionis ſtudioſos / me in poſtremis
haerere non inficiar. Veſtrae tamen maieſtatis / ſecundiſſimo ductu,
ueſtriſque faelicibus auſpiciis / rem his regionibus ad hunc uſque diem
inauditam: & per tot ſaeculorum lapſus magno dedecore / ſed maiori
iactura neglectam / aggrediar / ſtatuta ſcilicet / & decreta / ac leges / &
conſuetudines regni hactenus diuulſa / mutila / confuſa: & male co=
haerentia / in unum connectere / ac conglutinare / in ſcriptiſque redacta ue=
ſtrae maieſtati ad communem uſum prouulganda / ſumma cum obſequendi
propenſitate offerre. Nec ulla eſt res / quam uel ueſtra maieſtas / mihi ma=
iori cum ſua laude demandare / uel ego alacriori animo ſuſcipere
quiuiſſem. Quid enim regio ſplendore dignius / ſuorum ſubditorum
quieti / ac tranquilitati accommodacius preſtare potuiſſet / quam poſt bella,
& armorum ſtrepitus / quibus hoſtilis metus procul depellitur / pacis
curam gerere? quae niſi iuris moderatione contineatur / ſtabilis / firmaque
eſſe non ualet. Perſpicuum eſt autem / plus multo obeſſe inteſtinas di=
ſcordias / quam externa bella / ac plures / potentioreſque reſpublicas eſſe
ueneno domeſtico / quam hoſtilibus armis ſubuerſas. Opere precium autem
duxi pro maieſtatis ueſtrae uoto / uniuerſas regni conſuetudineſ,
ac leges / & decreta / dilucido / aperto / ac unicuique facile expoſito
ſtilo perſcribere / & in capita / titulos / ac articulos redigere / ut de=
inceps prima legum noſtri regni rudimenta / non ab antiquis illis fa=
bulis / quibus hactenus / omne fere tempus aliis / atque aliis aedendis
iuribus inaniter contriuimus / ſed ab ipſo litterarum aditu / ac ſacrario,
ab ipſoque ciuilis diſciplinae fonte depromantur / in animiſque cuiuſque
altius inſideant / tenaciuſque radicentur. Quae quidem res (mea ut
fertur ſententia) eo gratior toti eſt futura proſteritati / quo ataui,
progenitoreſque noſtri / ab eius modi inſtitutionibus uidentur alie=
niores fuiſſe. Gens enim noſtra / a prima ipſa naſcentis imperii
origine / rebus dumtaxat bellicis intenta / caeteris diſciplinis minus
uidetur incubuiſſe. Hungari namque a Scythicis populis progreſ=
ſi / uel propagati / relicto patrio regno / in ſuperiori / quae citra / ul=
traque Danubium diffunditur / Pannonia / conſederunt: ac duce Atilla
fines imperii / longe / lateque propagantes / Germaniae / Italiae / ac
Hiſpaniarum limites / uictricibus armis penetrarunt. Diuo tan=
dem rege Stephano authore / uelut iubare quodam coelitus demiſſo
ma ſuſcepere. Nec gens aliqua poſtmodum / aut natio (abſit inuidia
uerbo) pro reipublicae Chriſtianae tutela / & propagatione / acriuſ,
aut conſtantius ipſis Hungaris excubuit. Qui cum omni Machome=
ticae foeditatis barbariae / in uariis / ancipitibuſque preliis diu / ac mul=
tum / cum ingenti ſua laude uerſati / & (ut uetuſtiora praeteream)
annos circiter centum ſupra quadraginta nunc oppugnantes / nunc
repugnantes / cum immanibus Thurcis / cruentiſſima bella geſ=
ſere. Et per eorum ſanguinem / caedes / ac uulnera / reliquam Chriſtianita=
tem (ne hoſtilis rabies / uelut fractis obicibus remotius ſeſe effun=
deret) tutam / incolumemque reddiderunt: ea fortitudine / roboreque natu=
rae / ut plerumque in armis uitam degerent. Nullis queſtuariis / aut uul
garibus artibus dediti / ſola militia nobilitatem definierunt. Quo fa=
ctum eſt / ut ad leges ipſas / uel exactiori cura / ſanctiendas / uel ma
turiori examine promulgandas / nec ocium / nec tempus ſatis ido=
neum ſuperfuerit. Sed iam maieſtatis ueſtrae ſingulari cura / ac pro=
uidentia propediem fore uideo / ut ne in hac quoque laude / caeteris na=
tionibus inferiores eſſe uideamur. Tu inquam optime ac Chriſtianiſ=
ſime rex / ut ſolii ſublimitate caeteris omnibus praeſtas / ita incredibili,
ac prope coeleſti uirtute abundas / quae religionis obſeruantia / ac
dei ueri cultu / maxime illuſtratur. Ideo nullae non modo actiones:
ſed ne cogitatus quidem tui coeleſti numine uacant. Et id ratione qui=
dem optima. Iuſti enim ſumus / ſi pietatem qua religioſe deum coli=
mus / praeſentem ſemper / coramque habuerimus. Humana enim iu=
ſtitia / niſi a diuina manet (quae pietas eſt) eam eſſe iniuſtitiam ſum=
mam reor. Me etenim Cipriani glorioſiſſimi martiris ſententia
delectat. Iuſtitia regis (inquit) pax eſt populorum: tutamen patriae:
munimentum plebis: protectio gentis: cura languorum: gaudium ho=
minum: temperies aeris: ſerenitas maris: terrae fecunditas: ſolatium
pauperum: haereditas filiorum: & ſibimet ipſis ſpes futurae beatitudi=
nis. Ipſa autem iuſtitia / non tam natura / quam diſciplina acquiritur: & ea
quidem diſciplina / quam nobis legum / ac iuris ſcientia ſubminiſtrat. Quam
ait Euripides / Heſpero / ac Lucifero magis eſſe mirabilem. Haec
inquam una uirtus ſola eſt / domina omnium / & regina uirtutum: fundamentum
perpetuae commendationis: & famae. Ideo Agiſileaus / cum de fortitu=
dine / iuſticiaque rogaretur / utra eſſet melior / nihil (ait) fortitudine
ea natura eſt / ut conſtantiam nullam diucius ſeruent / ſed fluctuent ſem=
per / ac nutent. Fortuna quippe ipſa quam leuis / quam inconſtans / quam fallax
ſit / Aſſiriorum: Medorum: Perſarum: Macedonum: Romanorumque docent
imperia. Sola ipſa iuſticia eſt / quae ſibi ipſi conſtat / quae nulli muta=
tioni ſubjicitur / ſed eadem eſt ſemper / & incredibilem ſecum affert firmitatem.
Quam ob rem / maieſtati ueſtrae communi omniumm ueſtrorum ſubditorum
nomine / ingentes / atque inmortales gratias / & ago / & habeo / quod eo
legum / ac conſtitutionum / robore huius inclyti ueſtri regni mu=
nimenta ſtabilire uolueritis / quae nulla unquam ſit / necque fortunae malig=
nitas / nec hominum iniuria concuſſura. Quis enim ignorat / ad ſalutem
uitamque hominum / & quietam / & beatam inuentas eſſe legeſ? ſine quibuſ,
nec domus ulla / nec ciuitas / nec gens / nec hominum uniuerſorum ge=
nus / ſtare / nec rerum natura omnis / nec ipſe mundus poteſt. Quarum
quidem quis nam primus fuerit inuentor / non ſatis conſtat. Hebraei
ſane hunc Moſen fuiſſe uolent. Athenienſes Cecropem / ac Solo=
nem. Argiui Phoroneum. Cretenſes Minoa / ac Rhadamanthum. La=
cedaemonii Licurgum. Aegyptii Triſmegiſtum. Perſae uero Zoroa=
ſtem. Sed quiſquis tandem ille fuerit / tale humano generi attulit mu=
nus / quo maius / ac ſalubrius / uix a coeleſti numine optare fas eſt.
Sunt enim leges / totius humanae uitae duces / ac moderatores. To=
tae ſint in aequitate / in prudentia / in profundiſſima denique ſapientia
conſtitutae: totae ad genus humanum regendum / gubernandum / defen=
dendum excogitatae: totae ad uitam bene / beateque peragendam adinuen=
tae. Iccirco nullum imperium: nulla reſpublica / ſine legibus poteſt eſſe
diuturna. Arma enim imperia parant / leges parta conſeruant. Sunt
enim leges muri / ac fundamenta ciuitatis. In his ſalus bonorum: in
his pacis conſilia continentur. Quod ſtamus / quod incedimus / quod
dormimus / quod denique ſecure uitam agimus / id totum eſt iuriſ,
ac legum defenſioni tribuendum. Quibus ſublatis / bonis uiris aut
nullus eſſet locus in ciuitate / aut turpiſſimis ſemper afficerentur
iniuriis. Remota namque iuſticia / teſte beato Auguſtino / quid ſunt
regna / niſi magna latrocinia? Leges ſunt quae nos a periculis / ig=
nominiaque tuentur: quae ſicarios arcent: & craſſatores: ac inſidiarum pe=
ricula longe / lateque repellunt. Quae denique in ſummo nos ocio:
atque in ſumma tranquilitate cuſtodiunt. Iccirco nihil hac quidem
gloriam conſequendam efficatius. Sed nec ueſtris florentiſſimis regnis
indiſſolubili concordiae nexu ſtabiliendis aptius / quam quod ueſtrae ma=
ieſtatis ductu & authoritate leges / ac huius regni ſanctiones / den
ſiſſimis tenebris / & caligine prius obrutae / ſcriptionis nitore illuſtra
tae / tanta cum ueſtra dignitate prouulgentur. Quam quidem prouinciam / ubi pri
mum mihi demandare ueſtra maieſtas dignata eſt / licet / ut ingenue
fatear / omne ſtudium / omnem induſtriam / ac ſolertiam eo contulerim / ut pro
uirili ueſtrae maieſtati quam pleniſſime obtemperarem. SCIO tamen non de=
futuros / qui inuidiae facibus excitati / huic tanto / tamque omnibus profuturo
labori detrahere non deſiſtant. Haec eſt enim furentis inuidiae con=
ſuetudo / ut in ea ſemper / quae praeſtantiora / ac cumulatiori laude ſunt
digna / liuentes / ac rabidiſſimos morſus exacuat. Sed plane confido
maieſtatem ueſtram me facile ab teterrimis illius monſtri faucibus erep=
turam / & ipſe quoquc ueſtro uelut clipeo munitus / quaecunque calumnia=
tores uibraturi ſunt iacula / intrepide: uel retundam / uel ſuſtinebo.
Satis autem / ſuperque praemii pro hac nauata opera / mec arbitrabor conſequu=
tum / ſi & patriae cuius inſita optimi cuiuſque animo ingens eſt charitas /
hac in parte uidebor conſuluiſſe / & maieſtati ueſtrae / cui me perpetuo de
didi / ac deuoui / pro uiribus obtemperaſſe: quam etiam / atque etiam oro / & obſe=
cro / ut has meas uigilias ueſtro ſacratiſſimo nomini dedicatas / ite
rum / atque iterum perlegere / diſcutere / ac recenſere non grauetur. Et cum ea
ſit operum humanorum conditio / ut nihil fiat adeo politum / adeoue abſo=
lutum / ut non in melius reformari poſſit / pro exactiſſimo ueſtro iudi=
cii acumine / quae uel reſecanda / uel inmutanda / uel addenda duxe=
ritis / ea ita caſtigatiſſima ueſtrae cenſurae linea corrigatis & emende=
tis / ut aemulis / ac maliuolis / nullus detrahendi locus relinquatur.
Nemo autem id ſibi perſuadeat / me tantum mihi authoritatis uendicaſſe / ut
nouas aliquas leges afferre / ac ſupperaddere fuerim auſus / ſed ea
duntaxat / quae a maioribus meis accepi / quaeque obſeruari / in pertractan=
dis iudiciis / cauſiſque diſcutiendis / uidi / audiui / didici / in unum quaſi uo=
lumen contuli / ac digeſſi / conſilio tamen cum caeteris meis collegis / & pa=
trii iuris / ac conſuetudinum non ignaris prius communicato. Quod opus
nunc maieſtati ueſtrae offero / & dedico: eamque ſuplex deprecor dig
netur has meas lucubrationes / hilari fronte excipere / & eis ſi digne
uidebuntur ſuam ſacro ſanctam authoritatem impartiri / omnibuſque ſuae dicioni
quae offertur / exiguitatem maieſtas ueſtra metiatur. Haec enim quantulacunque
oblatio ex obedientiae / ſinceritatiſque officina emanauit. In poſterum
uero quantum uiribus conſequi potero / omni ſtudio / cura / induſtria /
conabor / ut mea obſequia / maieſtati ueſtrae uſui eſſe re ipſa compro=
bentur. Voluntas certe / fideſque nunquam aberit. Valeat ueſtra maieſtas
rex excellentiſſime / diu multumque felix.
[PROLOGVS.]
LEges itaque & conſuetudines approba=
tas inclyti regni Hungariae deſcripturus / quaedam no=
tabilia / praeſentem materiam concernentia / compendioſe prae=
mittere inſtitui. Primo quidem de iuſtitia. Secundo uero
de iure / & diuiſione iuris. Tertio autem de lege / & ſpeciebus legis.
Quarto quidem de conſuetudine / & conditionibus eius. Quinto nempe / &
ultimo de conditionibus boni iudicis: & aliis rebus ad iudicium iuſtum
ſpectantibus; appoſita quaeſtione / utrum iudex ſecundum allegata / & probata,
uel ſecundum conſcientiam ut ipſe nouit iudicare teneatur? Quibus breuiter
praehabitis / dei glorioſi adiutorio propoſitum aggrediar / atque munici=
pales leges / & approbatas conſuetudines ipſius regni Hungariae /
quibus communiter in iudiciis utimur (prout memoria / & ingenioli
capacitate comprehendere potero) ſeriatim abſoluam.
[Pr.1] De iuſticia quid ſit diffinitiue: & de
eius diuiſione.
[Pr.1.pr] IVſticia igitur eſt conſtans / & perpetua uoluntas / iusſuum unicuique tribuens / & hoc non quantum ad actum
ſemper / ſed quantum ad affectum. Iuſticia enim eſt
animi diſpoſitio / & mentis affectus / qua quis dicitur iuſtus / dum
uidelicet quis ſine perſonarum acceptione / & diſtinctione uelit
cuilibet quantum in ſe eſt ius ſuum tribuere. [Pr.1.1] Item iuſticia / eſt ha=
bitus bonus tribuens cuique ſuam dignitatem / deo religionem / pa=
rentibus obedientiam / maioribus reuerentiam / paribus concor=
diam / minoribus diſciplinam / ſibipſi caſtimoniam / & pauperibus /
mi (communi utilitate ſeruata) ſuam unicuique tribuens dignitatem / & ſic eſt
congrua diſpoſitio animi / ſingulis in rebus recte diudicans cauſas / be=
ato enim Gregorio teſte in rebus humanis / ſummum bonum eſt iuſticiam
colere: & unicuique iura ſua ſeruare. Nam ubi eſt iuſticia / ibi eſt omnium
reliquarum uirtutum concordia / omnes enim uirtutum ſpecies (ut inquit Hiero=
nymuſ) uno iuſticiae nomine continentur / cui aſtipulatur / uerſiculus ille
Heſiodi / Iuſticia in ſeſe uirtutes continet omnes / quae praeclariſſima uir=
tutum eo ſplendore mortalium oculos perſtringit / ut affirmet Ariſtote=
les / neque heſperum / neque luciferum / tantopere rutilare. [Pr.1.3] DVPLEX eſt
autem iuſticia / ſcilicet naturalis / & legalis. Naturalis eſt conſtans / & per=
petua uoluntas / ius ſuum (ut praenotatum eſt) unicuique tribuens / & ſine illa
nullus poteſt regnum dei poſſidere. Legalis uero dicitur lex quae ſaepe
mutatur / ſine qua nec gentes / nec regna / diu poterunt permanere.
Vnde & iuſtum aliquid dupliciter intelligitur fieri / uno modo / ex ipſa
natura rei / quod dicitur ius naturale / alio modo / ex quodam ſtatuto /
inter homines / quod dicitur ius poſitiuum.
[Pr.2] De Iure: & diuiſionibus iuris.
[Pr.2.pr] IVs autem quantum ad noſtrum propoſitum ſpectat / tantum ualet / ſi=cuti rectum / uel iuſtum / quod a iuſtitia deriuatur. Et in propo=
ſito / accipitur pro noſtris conſuetudinibus / ſiue ſcriptis / ſiue non ſcriptis.
Vnde ius nomen generale eſt: & lex ſpecies iuris eſt. Omne enim ius
legibus / & moribus / hoc eſt iure ſcripto: & non ſcripto conſtat / quod
per Tullium ſic diffinitur / eſt ars ſiue ſcientia boni / & aequi / ſecundum quam nos
ſacerdotes / id eſt ſacras leges / & cuilibet iura ſua miniſtrantes / ap
pellamur. [Pr.2.2] Alitter autem ius dicitur collectio legitimorum praeceptorum / quae
nos artant / ad obſeruandum bonum / & aequum hoc eſt utilitatem / & aequita=
tem / ſiue ueritatem / iuſticiam deſignantem. [Pr.2.3] IVS itaque duplex eſt / quoddam
enim eſt ius publicum / quoddam uero priuatum. Publicum eſt: quod principa
litter ad imperium / & regimen regnorum / publicamque utilitatem ſpectat:
& in ſacris / ac in ſacerdotibus / & in magiſtratibus conſiſtit / unde qui
ledit ſacerdotes / uel res ſacras / uel magiſtratus / hoc eſt rectores
populi / ab omnibus tanquam pro crimine publico accuſari pote
rit. Priuatum uero / eſt ius ſpeciale / quod ad ſingulorum homi=
num utilitatem pertinet. Et illud triplex eſt / ſcilicet ius naturale:
eo quod ubique inſtinctu naturae / & non conſtitutione aliqua habetur /
quod natura omnia animalia docet / & docuit. Et hoc non ſolum eſt hu=
mani generis proprium / ſed etiam omnium animalium. Inde deſcendit ma=
ris / & foeminae coniunctio: liberorum procreatio / & educatio / omnium
una libertas aquiſitio eorum / quae coelo terra / marique capiuntur. Item
depoſitae rei / uel commodatae pecuniae reſtitutio: uiolentiae proximi,
per uim repulſio. Nam hoc / aut ſiquid huic ſimile eſt / nunquam iniuſtum,
ſed naturale / aequumque habetur. [Pr.2.5] Item alio modo ius naturale intelli=
gitur / Quod in lege Moſayca / & Euangelio continetur / quo quis
iubetur alteri facere / quod ſibi uult fieri: & prohibetur alteri inferre /
quod ſibi fieri nolit / unde uerſus / Quod tibi uis fieri mihi fac / quod
non tibi / noli. Sic potes in terris uiuere iure poli. [Pr.2.6] Ius itaque natura=
le dupliciter poteſt conſiderari / uno modo in quantum conſideratur ho=
mo / prout habet in ſe naturam rationalem / in qua participat cum diui=
nis: & ſic ius naturale / quod cadit in homine dicitur ius diuinum. Alio
modo ius naturale conſideratur in homine / quantum ad naturam ſen=
ſualitatis / in qua participat cum caeteris animalibus / ut ſenſu / motu /
& inſtinctu. Et hoc modo ius cadens in homine dicitur eſſe ius na=
turale. [Pr.2.7] IVS gentium duplex eſt / ſcilicet primaeuum: & ſecundarium. Ius
gentium primaeuum eſt / quo omnes gentes ab initio uſae ſunt naturali ra=
tione inductum abſque aliqua conſtitutione gentium / ut neminem laedere / etc.
Et hoc a iure naturali nihil diſcrepat / niſi ratione diuerſorum reſpe=
ctuum. Nam ius naturale / & gentium pariter dicitur / ſed diuerſo reſpe=
ctu / naturale ſcilicet / inquantum ratione naturali eſt inductum: gentium
uero inquantum gentes a principio orbis / ſine ulla conſtitutione alia /
eo uſae ſunt. Et hoc iure / ſtatus ſerui eſt integer. Quia naturali rati=
one omnes liberi naſcebantur. [Pr.2.8] Ius gentium ſecundarium / eſt ius a gentibus
non ratione naturali / ſed ratione publici boni: & ad communem uſum
introductum. Et hoc ſaepenumero diſcrepat a iure naturali: quia iu=
re naturali omnia erant communia: omnes erant liberi: de iure uero gentium
facta eſt diuiſio dominiorum: & rerum inuenta ſeparatio. Introducta
ſunt bella: captiuitates: ſeruitutes / & alia huiuſmodi / quae iuri na=
turali ſunt contraria. Ex hoc etiam gentium iure omnes poene contractus
inducti ſunt / ut emptio / uenditio / conductio / & his ſimilia. [Pr.2.9] IVS autem
uinam / humanamque cauſam conſtituit. Et uocatur ius ciuile / quaſi
proprium ius ciuitatis / quod tripliciter poteſt accipi. Primo gene=
raliter / & eſt quod in unaquaque ciuitate generaliter obſeruatur. Se=
cundo ſpecialiter / & eſt quod quiſque populus / uel quaeque ciuitas
ſibi proprium / diuina / humanaque cauſa conſtituit. Tertio excellen=
ter / ad excellentiam uidelicet iuris Romanorum / quod etiam ius imperi=
ale nominatur. Dum enim non exprimitur nomen huius / uel illius ciui=
tatis / tunc per excellentiam tantum ius Romanorum ſignificatur: ſicuti per
poetam apud Graecos Homerus / apud Latinos / Vergilius ſubau=
ditur. Et per apoſtolum in ſacro eloquio / alterius nomine non ex=
preſſo / ſanctus Paulus intelligitur.
[Pr.3] Quomodo differunt ius naturale: ius
gentium: & ius ciuile.
[Pr.3.pr] SCiendum itaque quod ius naturale differt ab aliis iuribus tri=bus modis. Primo origine: nam incepit ab exordio natu=
ralis creaturae. Secundo dignitate: quia ius naturale apud omnes gen=
tes aequaliter ſeruatur / a ſolo deo inſtitutum / firmum / & impermutabile
manens: alia uero iura / quae populus / uel ciuitas ſibi conſtituit / ſae=
pe mutantur: uel contraria conſuetudine: uel alia meliori lege / in con=
trarium poſtea lata / & introducta. Tertio amplitudine: quia iure na=
turali omnia communia ſunt / ſed iure gentium / uel ciuili / hoc meum / illud
tuum eſt. [Pr.3.1] Caeterum omnes populi / qui legibus / aut moribus utuntur / & re=
guntur / partim ſuo proprio / partim uero communi omnium hominum iure
utuntur. Hi enim / qui ſuo tantummodo iure / & non communi gaudent / & aliquod
ius ſibi proprium inſtituunt / ius ciuile nominatur. Quod uero apud omnes
gentes communiter obſeruatur / ius gentium appellatur.
[Pr.4] De iure militari: & iuris prudentia.
[Pr.4.pr] IVs militare eſt belli inferendi ſolemnitas federis faciendinexus / ſigno dato congreſſio in hoſtem. ITEM flagicii mi=
litaris diſciplina (hoc eſt caſtigatio) ſi locus deſeratur. Item ſtipendiorum
torques donantur. Item praede deciſio / & pro perſonarum qualitatibuſ,
& laboribus iuſta diuiſio / ac principis portio. [Pr.4.1] IVRIS prudentia
uero / eſt diuinarum / humanarumque rerum notitia / iuſti / atque injuſti ſcientia.
[Pr.4.2] Iuſti ſcilicet / ad faciendum / injuſti autem / ad euitandum: quia non ſufficit
ſcire / quod ſit iuſtum / uel iniuſtum / niſi / & ipſarum rerum contrariarum / uel
corporalium habeat quis noticiam / ſecundum quam / iuxta uarias conditi=
ones rerum emergentium / uaria etiam iura ſunt ſtatuenda.
[Pr.5] Differentia eſt inter iuſticiam: ius: et
iuris prudentiam.
[Pr.5.pr] Differunt autem inter ſe iuſticia / ius / & iuris prudentia.
[Pr.5.1] Nam iu=ſticia eſt uirtus ſcilicet moralis. Ius eſt ejus uirtutis exequ=
tiuum. Iuris prudentia eſt ſcientia illius iuris. [Pr.5.2] Item iuſtitca eſt inter
uirtutes ſummum bonum: ius medium: iuris prudentia infimum. [Pr.5.3] Item
iuſticia tribuit unicuique quod ſuum eſt: ius uero coadiuuat: iuris pru=
dentia autem docet: qualiter illud fiat.
[Pr.6] De diffinitionibus legis: & eius conditionibus.
[Pr.6.pr] QVia dictum eſt ſuperius quod omne ius / aut legibus / autmoribus hoc eſt iure ſcripto / uel non ſcripto conſtat. De
iure igitur ſcripto / id eſt humana lege / breuiter ſciendum / quod lex
diuerſimode deſcribatur. [Pr.6.1] Primo namque eſt conſtitutio populi / qua
maiores natu cum plebibus aliquid ſanxerunt. Sed haec diffinitio /
propoſito noſtro non quadrat / quum omnis poteſtas conſtitutionis / & con=
dendae legis / quae olim apud populum fuerat / in praeſentiarum ad prin=
cipem noſtrum ſpectat / ut infra clarius dicetur. [Pr.6.2] Alio modo lex eſt ſanctio
facta iubens honeſta / & prohibens inhoneſta / atque contraria. [Pr.6.3] Vel aliter
eſt recta ratio ab equitate tracta iubens honeſta / & uetans inhoneſta.
[Pr.6.4] Item ſecundum Papinianum / & Demoſthenem / Lex eſt inuentio hominiſ,
donum dei / dogma ſapientum / correctio uiolentorum exceſſuum: ciuita=
tis compoſitio: & criminis fuga. Ex qua quidem diffinitione colligitur quod
lex inuentio humana eſt. [Pr.6.5] Poſtquam enim multiplicato genere humano:
opus fuit leges condere / quarum primi inuentores / qui fuerint in prae=
fatione ſuperius declaratum habes. [Pr.6.6] Dicitur deinde in diffinitione legem
donum dei eſſe. Secundum enim Chryſoſtomum lex dei / eſt una legalis
uia / quae nec ad dexteram / nec ad ſiniſtram declinat. Populus ergo ſine
lege / qui dei dicta / & legum documenta contemnit / per diuerſas er=
rorum uias / laqueum perditionis incurrit. Omniumque legum inanis eſt cen=
ſura / niſi diuinae legis imaginem gerat: quia humanae leges / eatenus
ualent ſolum / quatinus non diſcrepant a diuinis / prout & ſapiens te=
ſtatur inquiens. Per me reges regnant / & legum conditores iuſta de=
cernunt / [Pr.6.7] ideo leges humanae emanari debent / a lege diuina. Nam
illa reſpublica ſola eſt ordinata / quae legibus regulatis / lege diui=
na gubernatur. Lex ergo contra legem diuinam / nec populi aſſenſu / nec
conſuetudine diuturna eſt ualida. [Pr.6.8] Tertia conditio legis ex diffiniti=
one praedeclarata eſt quod ſit dogma ſapientum. Vbi ſciendum quod
ſicuti principes non debent punire innocentem: ita non debent ab=
ſoluere reum / & facinoroſum / a poena / & diſciplina / maxime quan=
do quis peccat in rempublicam / qui enim iuſtificat impium / & condem=
nat iuſtum / uterque abhominabilis eſt apud deum. [Pr.6.9] Quarta legis con=
ditio quod ſit uiolentorum exceſſuum correctio. Nam ideo factae ſunt
leges / ut earum metu humana coerceatur audatia / tutaque ſit inter impro=
bos innocentia. Non enim inducerentur homines ad legis obſer=
uantiam / niſi eſſet timor poene legalis / per publicam inferendae perſo=
nam. [Pr.6.10] Quinta conditio legis / quod lex ſit ciuitatis compoſitio. Ciuitas
enim ab unitate ciuium nominatur. Ergo omnes leges etiam in hoc regno
noſtro / ad commodum reipublicae iudices referre oportet. Nam ut ex
medicina nihil debet ſperari / niſi quod ad corporis utilitatem ſpectet
quoniam eius cauſa inſtituta eſt: ſic a legibus nil oportet colligi / niſi
quod reipublicae totius communitatis conducat: quia eius cauſae / ad
hoc ſunt compertae. [Pr.6.11] Sexta conditio quod lex debet eſſe criminis fu=
ga. Secundum enim beatum Thomam Aquinatem / leges humanae ad re=
trahendum homines a uiciis / & inducendum ad uirtutes / ſunt factae.
Nam homini ineſt naturaliter quidam appetitus ad uirtutem / ſed ipſa
uirtutis perfectio neceſſe eſt / ut adueniat homini per aliquam diſci=
plinam / quae maxime per legis obſeruantiam aduenire ſolet. Ideo
commune / ab eo / qui curam habet communitatis / promulgata: eſtque regula,
uel menſura actuum agendorum: uel omittendorum. [Pr.6.12] Vnde lex debet eſſe
iuſta / honeſta / poſſibilis ſecundum naturam / & ſecundum conſuetudinem
patriae loco / temporique conueniens / neceſſaria / & utilis: manifeſta
quoque / ne aliquid per obſcuritatem incautum captione contineat (id eſt
ne aliquis poſſit eam captioſe interpretari. Si tamen ambiguum,
uel obſcurum fuerit / eius eſt interpretari / qui condidit. Vel ne la=
queus alicui paretur per eam) nullo priuato commodo / ſed pro
communi ciuium utililate conſcripta. [Pr.6.13] Ideo autem iſta conſideranda ſunt /
quia cum leges inſtitutae fuerint / non erit poſtea iudicare de ipſis /
ſed oportebit iudicare ſecundum ipſas.
[Pr.7] Quare facte ſunt leges: & de quadru=
plici officio legis.
[Pr.7.pr] QVoniam omnes leges aut diuinae ſunt / aut humanae. Diuinaenamque natura: humanae uero moribus: & conſuetudinibus con=
ſtant: ideoque hae diſcrepant / quoniam aliae aliis gentibus placent. [Pr.7.1] Fas /
lex diuina eſt: ius / lex humana. Nam tranſire per agrum alienum / fas eſt / quia
domini eſt terra / & plenitudo eius / ius uero non eſt / quia ſtatuto aut con=
ſuetudine prohibetur. [Pr.7.2] Vnde quaeritur quare factae ſunt leges humanae? Et
reſpondetur quod ideo / ut earum metu humana coerceatur audacia: tutaque
ſit inter improbos innocentia / & in ipſis improbis / formidato ſu=
plicio refrenetur audacia / & nocendi facultas. [Pr.7.3] QVAdruplex eſt autem
officium legis / quia omnis lex aut permittit / aut uetat / aut punit / aut impe=
rat. Permittit aliquid / ut uir fortis / & uirtuoſus petat praemium. Vetat
ut ſacrarum uirginum nulli petere liceat connubium. Punit / ut qui caedem
fecerit / capite plectatur. Quandoque autem imperat / ut diliges domi=
num deum tuum / uerſus:.Quatuor ex uerbis uirtutes collige legis /
Permittit / punit / imperat / atque uetat.
[Pr.8] De ſtatuto: & municipali iure.
[Pr.8.pr] Praehabita legis quiditate: atque diuerſitate / iam de ſtatutodicendum occurrit. [Pr.8.1] Eſt autem ſtatutum / quod uulgo decretum
tur ſtatutum / quaſi ſtabilitter / & firmiter ordinatum / uel quaſi ſtatum
publicum definiens / ſaepe uero appellatione quoque iuris ciuilis ue=
niunt ſtatuta. [Pr.8.2] Vbi aduertendum quod ius ciuile duplex reperitur.
Quoddam commune / & eſt illud / quod in libris iuris ciuilis habetur.
Et iſtud non poteſt condere / niſi imperator / uel alius ſupremus
princeps. Quoddam uero priuatum / quod etiam ius Municipale / uel
ſtatutarium dicitur. Et illud unaquaeque regio / uel prouincia / uel ali=
quando ciuitas ſibi conſtituere poteſt. [Pr.8.3] Ius autem Municipale eſt ius
poſitiuum alicuius loci. Ita dictum / quod in illo dumtaxat municipio (id
eſt oppido) ac loco / ſeruetur. Idem & ius ſtatutarium (ut praedictum
eſt) appellatur.
[Pr.9] Vtrum valeat ſtatutum contra ius canonicum
uel naturale uel diuinum.
[Pr.9.pr] SEd querendum uidetur an ualeat ſtatutum contra ius canonicum /uel naturale uel diuinum / dic / quo ad ius canonicum / ſi ſtatu=
tum eſt / contra libertatem eccleſiarum diuturnam / uel priuilegia eis con=
ceſſa / non ualet. Idem dicendum / ſi circa ea fiunt ſtatuta quae ſalutem
animae reſpiciunt. Circa cauſas uero prophanas ſtatuta ciuilia de=
rogant canonibus / & eos tollunt. [Pr.9.1] Quantum autem ad ius naturale,
uel diuinum licet ſtatuta non poſſunt illud ex toto tollere / poſſunt
tamen diſtinguere / ut exempli gratia / lex diuina dicit indiſtincte.
Non occides / tamen lex humana / & ſtatutum / concedit homicidium
in multis caſibus. Idem dicendum de decimis / quae debentur de iure
diuino / & tamen Papa multos priuilegiat ſuper decimis non ſol=
uendis. [Pr.9.2] Concludamus ergo quod per ſtatutum ac legem: uel reſcrip=
tum / non poteſt ius naturale / uel diuinum / in ſui uniuerſo tolli.
Nec enim ſummus pontifex: uel alius quiſpiam / poſſet ſtatuere /
ut non obſeruaretur / uetus / uel nouum teſtamentum: uel quod liberi
non educarentur a parentibus; ſed in aliquibus caſibus / particula=
ribus / poteſt fieri ex iuſta cauſa / contra ius diuinum / uel naturale / ut
praedo poſſit occidi: uel fur nocturnus.
[Pr.10] Quid ſit conſuetudo: & que ſunt neceſſa=
ria ad conſuetudinem firmandam.
[Pr.10.pr] IAm autem de conſuetudine diſſerendum eſt. Vbi ſciendum quodconſuetudo eſt ius quoddam moribus inſtitutum / quod pro
lege ſuſcipitur cum defecit lex. Nec differt ſcriptura / an ratione con=
ſiſtat: quandoquidem & legem ratio commendat. Porro ſi ratione lex
conſtat / lex erit omne iam quod ratione conſtiterit: dumtaxat quod
religioni congruat / quod diſciplinae conueniat: quod ſaluti pro=
ficiat. Vocatur autem conſuetudo / quaſi communis ſuetudo / & uſus homi=
num / quia in communi eſt uſu. [Pr.10.1] Sed clarius conſuetudo (prout noſtrum
propoſitum tangit) ſic diffinienda uidetur / eſt ius quoddam moribus
illius introductum / qui authoritate publica legem condere poteſt. Ideo
appellatione iuris uenit etiam conſuetudo / & ſi princeps committit / ut
iudicetur ſecundum iura / tunc iudex poterit ferre ſententiam ſecundum
conſuetudinem / & ſtatuta loci / ſicut etiam econtrario / appellatione
conſuetudinis uenit ius commune. Ideo ſiquis in actione ſua faciat
mentionem de conſuetudine / etiam ius commune uidetur intentatum eſſe.
[Pr.10.2] Quilibet autem populus poteſt conſuetudinem inducere localem,
ſed ut ualeat conſuetudo / ac roboretur / quaedam ſunt neceſſaria.
[Pr.10.3] Primo ut ſit rationabilis. Eſt autem rationabilis cum tendit / & accedit
ad finem iuris. Finis autem iuris Canonici / & diuini / eſt felicitas anime.
Finis uero iuris ciuilis / eſt bonum publicum. Ideo ſi conſuetudo ten=
dit ad felicitatem animae / eſt rationabilis ſecundum ius Canonicum / &
diuinum: ſi autem repugnat fini aeterno / eſt irrationabilis. De iure
uero ciuili conſuetudo eſt rationabilis ſi tendit ad bonum publi=
cum. Et quia in hoc non ſunt ſpeciales regulae / dic quod conſue=
tudo / quae non eſt contra ius naturale: gentium / uel poſitiuum,
praeſumitur rationabilis. [Pr.10.4] Sed cum ius ſit fundatum ſuper ratione /
uidetur / quod nulla conſuetudo contra ius poſſit eſſe rationabilis.
Dicendum: quod conſideratis diuerſis rationibus / poteſt eſſe conſue=
tudo rationabilis contra legem etiam rationabilem. Vnde duo con=
traria / poſſunt ſimul eſſe uera / conſideratis diuerſis finibus: ut nu=
bere / & non nubere. [Pr.10.5] Secundo requiritur ut ſit praeſcripta / ideſt ha=
beat tempus debitum / & per curſum illius temporis ad praeſcriptionem
eo iure id requiritur / niſi quando eſt contra ius poſitiuum. De iure
autem ciuili ad inducendam conſuetudinem ſufficit decennium /
hoc eſt lapſus temporis decennalis / etiam in caſu / qui eſt contra
ius ciuile. Si autem eſſet conſuetudo contra ius Canonicum / tunc
requiritur ſpacium quadraginta annorum. Si tamen praeter ius
induceretur conſuetudo etiam de iure Canonico decennium ſuffi=
cere uidetur. Hoc autem tempus decem annorum / incipit currere
a tempore primi actus celebrati a populo. [Pr.10.6] Id uero quod dixi de
iure ciuili indiſtincte ſufficere ſpatium decem annorum / hoc limi
ta / niſi conſuetudo induceretur in his / quae ſunt reſeruata principi
in ſignum ſupremae poteſtatis. Tunc enim non poſſet induci con=
ſuetudo niſi eſſet tantum tempus / cuius inicii memoria in contra=
rium non exiſteret. [Pr.10.7] Tertio requiritur frequentia actuum / ut eſt com=
munis doctorum ſententia. Dic tamen quod actus frequens de ſe non
eſt neceſſarius ad conſuetudinem inducendam / ſed quia per uſum
colligitur conſenſus populi / qui plerumque non poteſt ex uno ſolo
actu colligi / igitur frequentia actuum eſt ut cauſa / conſuetudo uero
ut cauſatum. Requiruntur autem tot actus / & ita notorii / ut ueriſimi=
litter tranſiuerit in noticiam populi / non tamen actus / ſed tacitus
conſenſus populi / inducit conſuetudinem. Vnde / ubicunque ex con=
iecturis habetur tacitus conſenſus populi / tunc non curatur de mag=
na frequentia actuum. Immo aliquando ex uno actu ſi habuerit
cauſam ſucceſſiuam / & continuationem per tempus / infra quod con=
ſuetudo inducitur / ut ſiquis ſupra uiam publicam pontem habuerit / uel
quid tale / poteſt induci conſuetudo.
[Pr.11] Quomodo differt lex a conſuetudine: &
de triplici uirtute conſuetudinis.
[Pr.11.pr] DIffert autem lex a conſuetudine tripliciter. Primo tanquam tacitum& expreſſum. [Pr.11.1] Secundo tanquam ſcriptum & non ſcriptum / quamuis
haec non ſit eſſencialis differentia. Nam licet lex a principe lata non
eſſet ſcripta / non ideo deſineret eſſe lex. Et ſi conſuetudo redige=
retur in ſcriptis / adhuc eſſet conſuetudo / ut conſuetudines Feudorum /
ſiuum / quia conſuetudo non inducitur in inſtanti. Lentiori enim
paſſu procedunt tacita / quam expreſſa. Nec enim ſunt adeo certa
quae ex coniecturis proueniunt / ſicut ea / quae ſunt expreſſa / ideo
conſuetudo proprie non poteſt ſtatim induci / per populum / ſed
ſucceſſiue. [Pr.11.3] Conſuetudo autem triplicem habet uirtutem / ſcilicet in=
terpretatiuam. Eſt enim legum interpres optima / ideo lege exiſten=
te dubia debemus recurrere ad conſuetudinem loci: & ſi de ea ap=
paret / non eſt recedendum ab illo intellectu / quem conſuetudo
tribuit. [Pr.11.4] Secundo habet uirtutem obrogatoriam / quia derogat le=
gi quando eſt contra legem. [Pr.11.5] Tertio habet uirtutem imitatiuam /
quia imitatur legem / ubi deficit Lex.
[Pr.12] De lege: & ſtatuto: ac conſuetudine con=
traria quid ſit ſentiendum.
[Pr.12.pr.] SEd quaerendum occurrit ubi lex / uel conſtitutio / & conſue=tudo / inueniatur eſſe contraria / utrum nam ſit ſeruandum?
Dic quod ſi lex praecedit / & poſtea ſequitur conſuetudo contraria /
tunc ſi conſuetudo eſt generalis uincit legem / generaliter / & uniuer=
ſaliter. Si autem conſuetudo eſt particularis non uincit legem uniuer=
ſaliter / ſed ſolum in loco ubi conſuetudo uiget. Si uero conſue=
tudo praecedit / lex autem ſubſequitur contraria / tunc conſuetudo non
uincit legem / immo potius tollitur per legem ſequentem. [Pr.12.1] Cano=
niſtae tamen tenent oppoſitum aſſerentes quod lex Papae non tollit con=
ſuetudinem certi loci contrariam / ſi de ea non fuerit facta mentio
quia Papa non praeſumitur ſcire contrarias conſuetudines. Ex quo
infertur a contrario ſenſu quod ſi ciuitas / uel aliqua communitas fa=
cit ſtatutum contra ſuam conſuetudinem / tunc tollitur conſuetudo /
licet de ipſa non faciat mencionem / quia ciuitas: uel populus / prae=
ſumitur ſcire ſuam conſuetudinem. [Pr.12.2] Pono igitur duas regulas.
Prima eſt quando praecedit conſuetudo / & ſequitur lex generalis
contraria / tollit conſuetudinem praecedentem. Secunda regula / quando
lex praecedit / deinde ſequitur conſuetudo contraria legi / tollit legem
praecedentem. Quod intellige (ut ſupra dixi) quando eſt conſuetudo
neralem inducere. Nam ſi eſt & conſuetudo ſpecialis certi loci / tunc
in illo dumtaxat loco uinceret legem. [Pr.12.3] Vbi uero emergit caſus / nec
deciſus lege ſcripta / nec conſuetudine / & tamen eſt ſimilis legi
ſcriptae pro una parte / & ſimilis conſuetudini pro alia parte / quid
nam ſit ſequendum / & quid nam ſimile praeferendum a pleriſque dubi=
tatur. Dic igitur omnes caſus amplectendo / quando reperitur ſolum
ſimile conſuetudini / illud debet attendi: quando uero ſolum ſimile
legi / tunc illud erit attendendum. Si uero reperitur ſimile legi / & ſi=
mile conſuetudini / tunc primum debet inſpici / utrum ſit magis ſimi=
le / ſecundo utrum ſit magis rationabile / & aequum. Quod ſi in om=
nibus ſit paritas / tunc ſi ſumus in materia conſuetudinaria / debet
attendi ſimile conſuetudinis. Si uero ſumus in materia iuris ſcrip=
ti / tunc attendamus ſimile iuri ſcripto.
[Pr.13] Quid ſit iudex: quid iudicium: quid cauſa:
quid actor: & reus.
[Pr.13.pr] SEd quoniam moderandis legibus / iudices praeſunt / qui re=cto iudicii examine ex iuriſdictione eis competente / ſingula
diſcutiunt / ideo non uidetur abſurdum de ipſis quoque aliquid explica=
re. [Pr.13.1] Vbi ſciendum quod iudex dicitur / quaſi ius dicens / uel quia iure di=
ſceptat / id eſt / iuſtitiam miniſtret populo. [Pr.13.2] Ius autem eſt objectum iuſticiae
ideo iudicium ex ui nominis importat iuſti / uel iuris determinationem /
in cauſa / quae coram iudice agitatur. [Pr.13.3] Cauſa autem dicitur a caſu / quo
uenit. Eſt enim materia / & origo negotii / nec dum diſcuſſionis
examine patefacta: quae dum proponitur cauſa eſt: dum diſcuti=
tur iudicium / dum finitur iuſticia cenſetur. Et hoc loco iuſticia ap=
pellatur / quae dicta eſt lex. Lex autem iuris ſtatus dicitur / quia per
ſententiam ius de ſe non conſtituitur / ſed ſtatus iuris declaratur.
[Pr.13.4] In omni uero negocio / quod ad iudicium uenit diſcuciendum / hae
perſonae requiruntur / iudex / actor / & reus. In negocio autem non
notorio / teſtes quoque neceſſario requiruntur. [Pr.13.5] Actor itaque quaſi ac=
cuſator / quia ad cauſam uocat: reus uero a re / quae petitur nuncu=
patur / etiam ſi non ſit ſceleris conſcius. [Pr.13.6] Teſtes antiquitus ſuper=
mines (ut inquit Ariſtoteleſ) ad iudicem confugiunt / ſicuti ad ali=
quam iuſticiam animatam.
[Pr.14] Quot requiruntur ad iudicium vt ſit
actus iuſticie: & de iuriſditione: of=
ficioque: & conditionibus
boni iudicis.
[Pr.14.pr] VT autem iudicium ſit actus iuſticiae (auctore Thoma) triarequiruntur. Primo ut procedat / ex iuſticiae inclinatione.
Secundo ex praeſidentis authoritate / atque iuriſditione. Tertio ut
exeat / proferaturque ex prudentiae recta ratione. [Pr.14.1] Si enim iudicium,
aut ſit contra rectitudinem iuſticiae / uel per eos qui non habent ad
iudicandum authoritatem / uel ſine prudentiae examine / tunc non
rectum / ſed uitioſum / & illicitum iudicium cenſetur. [Pr.14.2] Iuriſditio
uero eſt poteſtas ex iure publico introducta: diciturque a ditione id
eſt poteſtate / & iuris / quaſi iuris poteſtas. [Pr.14.3] Officium autem iudicis
eſt ius competens ipſi iudici ad ea / quae ſibi ut iudici facienda in=
cumbunt peragenda / praeſtitum. Differt autem officium iudicis a
iuriſditione ſicut actio ab obligatione. Nam ut per actionem quis
conſequitur / quod in obligatione uenit / ita per officium iudicis
ad effectum perducitur / quod in iuriſditionem uenit: & eam deducit
in actum. [Pr.14.4] Ad iudicem autem praecipue ſpectat / mature ſingula di=
ſcutere: nec debet in ferenda ſententia praeceps / aut ſubitus eſſe,
alioquin uoluntas eius praecipitata / nouerca iuſticiae dicitur. Nec
plus uni / quam alteri parti debet fauere: nec eſſe acceptor perſonarum,
alienamque neceſſitatem / ſuam debet exiſtimare. In primis autem
paſſionibus animi carere / ut non moueatur praece / odio / uel amo=
re. Nam iudex / etiam ſi tulit ſententiam iuſtam / tamen tenetur in fo=
ro conſcientiae / ſi id fecit potius odio / quam amore iuſticiae. [Pr.14.5] Nec debet
eſſe iudex nimis crudelis / nec pius nimis / ſed aequus in iudicando.
In omni enim iudicio coniuncta ſunt miſericordia / & uirtus / id
eſt iuſticia: & in harum conjunctione conſiſtit aequitas. Vnde Gregorius /
penſo iuſticiam / & miſericordiam portat: ſed per iuſticiam reddit
peccatis ſententiam / per miſericordiam peccati temperat poenam:
ut iuſto libramine / quaedam per aequitatem corrigat / quaedam per
miſericordiam indulgeat: qui dei iudicium oculis ſuis ſemper timenſ,
& tremens / in omni negocio formidat / ne de iuſticiae tramite deui=
ans cadat. Ubi namque iuſticia ſuum modum excedit / crudelitatis uiti=
um gignit / & nimia pietas diſſolutionem diſciplinae parturit. [Pr.14.6] Hu=
manum autem iudicium quatuor modis ſolet peruerti. Timore / dum
metu poteſtatis alicuius / ueritatem loqui pertimeſcimus. Cupidita=
te / dum praemio animum alicuius corrumpimus. Odio / dum contra
quemlibet aduerſarium molimur. Amore / dum amico / uel pro=
pinquo aliquid praeſtare contendimus. Quae omnia in iudice ſum=
mopere ſunt cauenda / atque fugienda.
[Pr.15] Vtrum iudex ſecundum allegata: & probata:
uel ſecundum conſcientiam iudicare teneatur.
[Pr.15.pr] NVnc quaeſtio ſubiungenda eſt. An iudex ſecundum allega=ta / & probata partium: uel ſecundum quod nouit / & ex con=
ſcientia / debeat iudicare? Verbi gratia / aliquis accuſatur de capita=
li / uel alio crimine / & iudex ſcit illum eſſe innoxium / ut quia uidit id
crimen ab alio fuiſſe patratum / tamen teſtes contra eum teſtificantur,
an condemnabit ſcienter innocentem? Dic quod iudicare pertinet
ad iudicem ſecundum quod fungitur publica poteſtate / ideo inſtrui
debet in iudicio / non ſecundum quod ipſe iudex nouit / tanquam perſo=
na priuata / ſed ut ſibi innoteſcit / tanquam perſonae publicae. [Pr.15.1] Id autem
poteſt ſibi dupliciter innoteſcere / uel in communi per leges ſcilicet
publicas / diuinas / aut humanas / contra quas probatio non admit=
titur: uel in particulari per inſtrumenta: & teſtes / & alia legitima
documenta / quae magis ſequi debet iudicando / quam illud quod ipſe
nouit in perſona priuata. Ideo inquit Auguſtinus / iudex bonuſ,
nihil ex arbitrio ſuo facit / ſed ſecundum leges / & iura pronunciat.
[Pr.15.2] In hoc tamen caſu / iudex debet eſſe ualde ſolicitus ut foueat par=
tem illam / quam in conſcientia ſua ſcit eſſe ueram / ne pereat pro=
adeo ualidae probationes in iudicio proferantur / quae nec repelli /
nec collidi ualeant / omni arte / & ſtudio eſt iudici enitendum / ut
innocens conuictus eripiatur. [Pr.15.3] Si nulla eiuſcemodi uia reperiri po=
teſt / quaerat rationem / ſi ſine ſcandalo fieri poteſt / ut alteri cauſam
committat; ſi id nequit / tunc proferat ſententiam ſecundum allega=
ta / & probata. Eſt enim iudicis officium magis laborare pro ſalute
boni publici / quam ſingularis / cum & ipſe in quantum iudex / ſi perſo=
na publica: & bonum commune ſit nobilius particulari ut habe=
tur primo Ethicorum. [Pr.15.5] Nam ſi iudex ferit ſententiam pro innocen=
te in iudicio tamen conuicto / redundaret in pernitiem publicam,
populus enim ſcandalizaretur: uiaque aperiretur / innocentes op=
primendi / & noxios abſoluendi. Si enim iudex uellet innocentem
punire / diceret ſe conſcientia ſua ſcire eum eſſe reum. Pariter &
ſi uellet ſceleratum abſoluere / & ſic iniquis iudicibus / male iudican=
di aditus pateret. Fateor eſſe / qui aliter ſentiant / ſed haec uidetur
opinio communior / & aequior fore.
[Pr.16] De duplici conſcientia iudicis: uide=
licet rei: & dicti.
[Pr.16.pr] SEd quia conſtans eſt Theologorum ſententia / quemlibet /qui contra conſcientiam facit peccare. [Pr.16.1] Sciendum igitur / quod
duplex eſt conſcientia / uidelicet rei / & dicti. Vnde iudex licet faciat
contra conſcientiam rei / ideſt negotii / uel facti / non tamen facit contra
conſcientiam dicti hoc eſt teſtimonii. Aliud eſt enim ſimpliciter ſcire,
& aliud eſt prout debet iudex ſcire. [Pr.16.2] Iudex autem duplicem perſonam re=
praeſentat / unam priuatam / aliam publicam. Fieri enim poteſt / ut aliquid ſciat
tanquam perſona priuata / & id neſciat tanquam perſona publica / ſicut di=
citur aliquid ſcire ut deus / & illud neſcire ut homo / prout eſt illud
teſtimonium Euangelicum. De die autem illa / & hora (ſcilicet extremi
iudicii) nemo ſcit neque angeli dei / neque filius / niſi pater ſolus: quod
intelligitur filium neſcire ut hominem / ſcire tamen ut deum. Idem de ſacerdo=
te confeſſionem audiente / qui etiam interrogatus per uiam teſtimonii
poſſet dicere ſe neſcire audita in confeſſione / quia neſcit ut teſtis.
propriam perſonam attinent / ſecundum ea / quae in publico iudicio
ſciri poſſunt. [Pr.16.3] His duo adiungam / unum quod ſi ſit ſupremus iudex
ut Papa / & imperator / uel alius / qui non adſtringitur legibus / tunc
debet ſequi ueritatem. Si uero eſt iudex inferior / tenetur ſecundum al=
legata / & probata etiam contra conſcientiam iudicare: nec tunc peccat /
quia reſtringitur ad id faciendum iuris authoritate. [Pr.16.4] Secundum eſt quod ſi
iudex ſedet pro tribunali / &continget aliquem ibi coram eo ali=
quod delictum facere / tunc poteſt illum ſtatim punire / ac ſi pro=
baretur per teſtes. Melius eſt enim probare aliquid per ipſum fa=
ctum / quam per teſtes. Si uero non ſedet pro tribunali / tunc ſecus. Nam
ſi iudex ex feneſtra praetorii / uel domus ſuae intueatur unum / quem=
piam interficientem: & quoniam hoc homicidium / uel non defer=
tur in iudicium / uel delatum non probatur: & iudex uoluerit homi=
cidam de ſe ipſo ſubicere torturae / ut ueritas per illius confeſſio=
nem eliciatur / certe non poteſt. Sola enim iudicis ſcientia ad hoc
non ſufficit ut ad torturam reus deueniat / cum ipſe illud neſciat / ut
iudex / ſed ut priuata perſona: nec ipſius teſtimonium / in hac parte
ualeat / cum in una / & eadem cauſa nemo poſſit eſſe teſtis: & iu=
dex. Igitur aliunde eſt edocendus / uel per teſtes / uel alia docu=
menta / ut poſſit torquere criminoſum. [Pr.16.5] Dubium quoque eſt de mi=
niſtris / & exequutoribus / qui ſciunt teſtes / falſo iuraſſe / uel iudi=
cem inique iudicaſſe / tamen coguntur a iudice / innocentem inter=
imere / uel aliter punire. Vnde communis eſt Theologorum ſen=
tentia / eos non debere obtemperare / ſi pro certo id ſciunt: ſecus
uero / ſi dubitent / quia tunc excuſantur propter obedientiae bonum /
ideo ſecundum ſanctum Thomam / ſi ſententia intollerabilem
errorem / & iniuriam contineat / non debent obedire / alioquin ex=
cuſarentur carnifices / qui martyres occiderunt. Si uero non adeo
manifeſtam contineat iniuſticiam / tunc non peccant exequendo /
quia ſententiam ſuperioris non habent diſcutere / nec ipſi inno=
centem interimunt / ſed iudex / cui miniſterium praebent.
PARS PRIMA.
De tripartita diuiſione Jurium: & con=
ſuetudinum inclyti regni Hun=
garie in Generali.
[P.1.1] Titulus primus.
[P.1.1.pr] EXpeditis opitulante deo / notabilibus / quae ad introdu=ctionem huius opuſculi praemittenda uidebantur / iam
ſpeciatim de conſuetudinibus huius inclyti regni Hun=
gariae tractandum ſupereſt. [P.1.1.1] Quia igitur omnis conſuetudo iuris /
qua utimur / uel ad perſonas pertinet / uel ad res / uel ad actiones.
Certum eſt autem / quod omnia iura reſpectu perſonarum prodierunt / ideo
dignum uidetur a perſonarum iure / exordium ceptae materiae ſumere,
deindeque de duabus reliquis conſuetudinarii iuris partibus (non dire
cte quidem ſemper / praepoſtero tamen interdum ordine / prout ſequi=
tur rerum in iudiciis emergentium ſeries / & condicio requirere di=
gnoſcitur) tractare / & ſecundum hoc / praeſens opuſculum tripartiri /
dignum duxi. [P.1.1.2] IN prima ſiquidem eius parte / de his / quae ad perſonarum
rationem ſpectant / nobilitatis ſcilicet noſtrae primordio / libertate /
bonorum / iuriumque poſſeſſionariorum acquiſitione / gubernatione /
diuiſione / uenditione / alienatione / concambiali permutatione / prae=
ſcriptione / pignoratione / metali reambulatione / iurium Quartalici=
orum / ac Dotaliciorum ſolutione / bonorumque mobilium / & immobilium
eſtimatione.[P.1.1.3] IN ſecunda uero ipſius parte / de rerum / ac cauſarum prae=
textu praemiſſorum bonorum / & iurium poſſeſſionariorum / aliorumque
negociorum mouendarum / & ſuſcitandarum / proceſſibus / & executio=
nibus / ac ſententiarum exinde ferendarum ſeriebus. [P.1.1.4] IN Tertio tandem
& ultimo opuſculi membro / de cauſarum & actionum iudiciariarum in
curiam regiam / per uiam appellationis / ex omnibus regni comi=
tatibus / atque de Croatia / Sclauonia / & Tranſſiluania / ſedibuſque ſpi=
ritualibus / deducendarum / ac tranſmittendarum ordinibus & modis.
Item de liberarum ciuitatum legibus / ac cauſis criminalibus / & ea=
rum deciſionibus / cum correquiſitis ſemper / & neceſſariis circa prae=
miſſa materiis / & rebus / ſua ſerie tractabitur.
[P.1.2] De prima parte iurium: & conſuetu=
dinum regni in ſpeciali: & primo
quod tam perſone ſpirituales
quam ſeculares vna & eadem li
bertate vtuntur. Tit. ij.
[P.1.2.pr] SCiendum in primis eſt / quod perſonarum / de quarum iuri=bus / & conſuetudinibus nunc agitur / aliae ſunt ſpirituales
ſiue eccleſiaſticae uero ſaeculares /[P.1.2.1] & quamuis perſonae ſpiri=
tuales / medio quarum ſalutem humanam dominus & ſalvator noſter
adminiſtrari inſtituit / perſonis ſaecularibus digniores habeantur /
tamen omnes domini praelati / & eccleſiarum rectores / ac barones /
& caeteri magnates / atque nobiles / & proceres regni huis Hunga=
riae / ratione nobilitatis / & bonorum temporalium / una eademque li=
bertatis / exemptionis / & immunitatis praerogatiua gaudent: nec
habet dominorum aliquis majus / nec nobilis quiſpiam minus / de
libertate / hinc etiam una eademque lege / & conſuetudine / ac uno /
& eodem iuridico proceſſu / in iudiciis utuntur / homagiorum dum=
taxat quantitate uariantur. [P.1.2.2] Nam domini praelati / & barones cen=
tum / nobiles uero quinquaginta marcas / pro homagiis eorum
conſequuntur / ut infra clarius dicetur. Et hoc quoque non ratione
libertatis / ſed praetextu dignitatis & officii / praelati utputa occaſi=
one dignitatis ſacerdotii. Barones uero reſpectu officii / quo fun=
guntur / & a principe ſublimantur / [P.1.2.3] unde & regi propinquiores
in ſtando / uel ſedendo / & primi in conſilio uoces emittendo / atque
priores / in rempublicam augmentando / & defenſionem patriae per=
agendo / caeteris nobilibus exiſtunt / uirtuteque dignitatis / & officii
merito praeferuntur.
[P.1.3] De exordio noſtre nobilitatis: & quo=
modo regimen in principem noſtrum
tranſlatum eſt. Tit. iij.
ares / approbataſque huius regni leges ipſe deſcribere con=
ſtituerim / quia tamen uniuerſos dominos / praelatos / & barones / ac
nobiles / una / & eadem exemptionis / & libertatis praerogatiua gaude=
re dixi / & alioquin dubitari ſolet a pleriſque unde nobilitas noſtra /
de qua Baronatus / & omnes tandem principatus progredi ſolet / ex=
ordium ſumat: qui ue ſint / & intelligantur ueri nobiles regni / ideo
paucis eius nobilitatis progreſſum / & initium declarandum ſtatui.
[P.1.3.1] Vbi ſciendum / quod licet ſecundum communem peritorum ſententiam nobi=
lis ille ſit / ſua quem uirtus nobilitat / inquantum tamen propoſitum
noſtrum tangit / nobilitas / quae etiam liberorum nomine plerumque intel=
ligitur / primum inter Hunnos / ſiue Hungaros poſt ingreſſum eorum
ex Scythia in Pannoniam quae nunc mutato nomine / ab Hungaris
illam incolentibus Hungaria uocitatur / orta fuiſſe perhibetur / hoc
modo. [P.1.3.2] Cum enim egreſſi ex Scythia Hunni una cum uxoribus / fi=
liiſque / & filiabus / ac cuncta eorum familia / plures peragrarent / per=
uagarenturque regiones / capitaneis ordinatis / & uno praeterea Re=
ctore / ad lites diſſidentium ſopiendas / fureſque / & latrones / ac alios
malefactores caſtigandos / unanimiter electo / atque conſtituto / com=
muni omnium ſententia / decretoque edictum fuit / ut dum aliquae res
communitatem aequa ſorte tangentes occurrerent / aut generalis expe
ditio exercitus incumberet / tunc mucro / uel enſis / ſanguinis aſper
gine tinctus / media Hunnorum per habitacula / caſtraque deferetur,
& uox praeconica ſubſequeretur dicens. Vox dei / & praeceptum
communitatis uniuerſae / ut unuſquiſque in tali loco (eundem deſignan=
do locum) armatus / uel qualiter poteſt compareat / communitatis con
ſilium ſimul & praeceptum auditurus. [P.1.3.3] Haec conſuetudo inter Hun=
garos uſque ad tempora Geyſſe ducis / patris ſcilicet glorioſi prin=
cipis / & apoſtoli noſtri / beatiſſimi Stephani primi regis Hunga=
rorum / inuiolabilitter extitit obſeruata / quae multos Hunnorum perpe
tuam redegit in ruſticitatem. [P.1.3.4] Nam ſtatutum / & ſancitum erat / ut tranſ=
greſſores eiuſcemodi mandati / niſi rationabilem aſſignarent ex=
cuſationem / cultro media per uiſcera ſcinderentur / aut communem
& perpetuam in ſeruitutem redigerentur. [P.1.3.5] Haec ſanctio plurimos
Hungarorum (ut praefertur) plebeae perhibetur effeciſſe conditionis.
& Magor unanimiter proceſſerint / aliter fieri nequiuiſſet / ut hic
dominus / ille ſeruus / hic nobilis / ille ignobilis / & ruſticus effice=
retur. [P.1.3.6] Poſtquam uero inſpirante ſpirituſſancti gratia / ad agnitio=
nem ueritatis / chatholicaeque fidei profeſſionem / opera ipſius ſancti
regis noſtri / Hungari uenere / & eundem ſponte in regem elegere /
pariter & coronauere / omnis nobilitationis / & exconſequenti poſ
ſeſſionariae collationis / qua nobiles decorantur / & ab ignobili=
bus ſegregantur / facultas / plenariaque poteſtas / in iuriſdictionem
ſacrae coronae regni huius / & per conſequens in principem / ac regem
noſtrum / a communitate & communitatis ab auctoritate / ſimul cum im=
perio / & regimine tranſlata eſt / a quo iam omnis nobilitatis ori=
go / per quandam tranſlationem reciprocam / reflexibilemque connexionem.
Ita mutuo ſemper dependet / ut ſeiungi ſegregarique nequeat / & al
ter ſine altero fieri non poſſit. [P.1.3.7] Neque enim princeps niſi per nobi=
les eligitur / neque nobilis niſi per principem creatur / atque dignitate
nobilitari decoratur.
[P.1.4] Quod uera nobilitas per exercitia mili=
taria: & ceteras uirtutes acquiritur: ac poſ=
ſeſſionaria donatione roboratur. iiij.
[P.1.4.pr] PRoinde uera nobilitas uſu diſciplinaque militari / ac caete=ris animi / corporiſque dotibus / & uirtutibus acquiritur. Nam
ubi princeps noſter quempiam hominum / cuiuſcunque conditioniſ
exiſtat / ob praeclara facinora / ac ſeruitia / caſtro / uel oppido / ſiue
uilla / aut alio iure poſſeſſionario / condonauerit / mox ille per hu=
iuſmodi donationem principis (ſtatutione legitima ſubſequente)
in uerum nobilem creatur / & ab omni ruſticitatis iugo eripitur. [P.1.4.1] Et
iſta tandem donatiua libertas / per noſtrates / nobilitas appellatur,
unde talium nobilium filii / merito haeredes / & liberi nuncupantur,
& huiuſmodi nobiles / per quandam participationem / & connexionem
immediate praedeclaratam / membra ſacrae coronae eſſe cenſentur:
nulliuſque / praeter principis legitime coronati / ſubſunt poteſtati.
[P.1.5] Quod quilibet de bonis per eum pro=
prijs ſeruicijs conquiſitis: libere
diſponere poteſt. Tit. v.
[P.1.5.pr] TAle autem ius poſſeſſionarium per exercitia militaria conqui=ſitum / apud legiſtas peculium caſtrenſe / quod uero litterali
ſcientia / uel doctrina cuiuſpiam acquiritur / peculium quaſi caſtrenſe
nuncupatur. / & dicitur peculium quaſi proprium / uel priuatum bonum /
ita quod licet filio de eo facere quicquid uoluerit / etiam praeter uolunta
tem patris / & econtra / [P.1.5.1] & inde traxit originem / ac fundamentum illa
laudabilis / & uetuſtiſſima ab olimque approbata conſuetudo no=
ſtra / quod ſcilicet / quilibet dominorum baronum / ac magnatum / & nobilium /
de & ſuper uniuerſis rebus / boniſque / & iuribus poſſeſſionariis per
eum propriis ſuis laboribus / ſeruitiis / & uirtutibus / qualitercunque
acquiſitis / & inuentis / ante diuiſionem cum patre / uel fratribus factam,
liberam (prout uoluerit) diſponendi ſemper habet poteſtatis fa=
cultatem / ſicuti inferius in ſerie diuiſionum inter fratres fiendarum /
limpidius declarabitur.
[P.1.6] Quod nobiles etiam abſque poſſeſſionaria do=
natione creantur: quodque ad nobilitatem compro=
bandam: inſignia nobilitaria non ſint in iudi=
cio necceſſaria. Tit. vj.
[P.1.6.pr] SCiendum ulterius quod ueri nobiles etiam alio modo / & abſqueiurium poſſeſſionariorum donatione fiunt / & creantur / dum
uidelicet princeps noſter / quoſcunque plebeae conditionis homineſ
a ruſticitatis / & ignobilitatis ſeruitute / ſequeſtrando / & eximendo /
in coetum / ac collegium numerumque uerorum regni nobilium aggregat &
aſcribit. Tales / etiam ſine poſſeſſionaria collatione / ueri nobiles re
putantur / qui quidem nobiles utroque modo creati / & eorundem cun=
cti haeredes / per lineam uirilis ſexus legittime deſcendentes (ſi etiam
arma / ſeu inſignia nobilitaria / aut litteras ſuper armorum figuriſ,
cenſentur. [P.1.6.1] Arma enim a principe cuipiam conceſſa / non ſunt de ne=
ceſſitate / ſed ſolummodo de bene eſſe nobilitatis. Nam armorum col
latio ſimpliciter facta / non nobilitat quenquam. Cum etiam ciuium / & ple
baeorum hominum multi habeant armorum inſignia per principem do=
nata / per haec tamen in medium nobilium non computantur. [P.1.6.2] Ad nobili=
tatem itaque comprobandam non petuntur in iudicio exhiberi inſignia /
uel arma nobilitaria / ſed ſolae litterae donationales / uel ſtatutoriae
cum declaratione poſſeſſionariae collationis aeditae / produci de=
bent: immo illis non habitis / litterae dumtaxat expeditoriae ſuper
ſolutione Quartalitiorum (dummodo tempus praeſcriptionis iurium
regalium tranſcendiſſe dinoſcantur) confectae / ad comprobationem
huiuſmodi nobilitatis abunde ſufficiunt. [P.1.6.3] Nam Quartalitia non ni=
ſi de iuribus poſſeſſionariis acquiſiticiis ſoluuntur. [P.1.6.4] De iuribus autem
empticiis non Quartalicia ſed portiones congruentes puellis / &
filiabus baronum / ac magnatum / atque nobilium dantur.
[P.1.7] Quod ex nobili patre: & ignobili matre
generati: ueri nobiles cenſentur:
ſed non econuerſo. Titulus uij.
[P.1.7.pr] ITem illi / qui ex nobili dumtaxat matre / & ruſtico patreſunt propagati / ueri nobiles non dicuntur / niſi forſitan
mulier ipſa / fuiſſet per regem in uerum haeredem iurium paternorum
(ſine tamen praeiudicio legitimorum ſucceſſorum) praefecta / atque creata.
[P.1.7.1] Nam hoc modo / filii ſui / etiam ex ignobili patre progeniti (quia prae=
fectio naturam uimque donationis / ac iurium poſſeſſionariorum collati=
onis ſapit / atque repraeſentat) ueri nobiles reputantur. [P.1.7.2] Econtra uero
ex nobili patre / & ignobili matre filii procreati / recti / & ueri nobi=
les cenſentur. [P.1.7.3] Pater enim generat / mater autem formam ſolum generan
di dat / & praeſtat. [P.1.7.4] Qualiter autem praefectio praenotata fieri poſſit / &
debeat / inferius eam ſcriptam habebis.
[P.1.8] Quod etiam per adoptionem nobiles
fiunt: & creantur. Tit. uiij.
[P.1.8.pr] ITem fiunt adhuc & alio modo nobiles / per adoptionem,dum uidelicet quis dominorum / uel nobilium / ruſticum ſeu ig=
nobilem quempiam / in filium ſibi adoptauerit / & ſucceſſorem / haere=
demque bonorum ſuorum ſubſtituerit / & huiuſmodi adoptioni conſenſuſ
regius acceſſerit: tandem & ſtatutio legitima bonorum ipſorum / ſubſe=
quuta fuerit (quia adoptio aeque ſicuti praefectio cum conſenſu regio uim
donationis tenet) ignobilis ille / & filii ſui / ueri nobiles reputantur.
[P.1.9] De quatuor priuilegiatis: & precipuiſ
nobilium libertatibus. Tit. ix.
[P.1.9.pr] QVamuis autem horum nobilium multae ſint libertates per priui=legia / & conſtitutiones principum explicatae; quatuor tamen
cenſentur eſſe praecipuae / quas hic inſerendas curaui.[P.1.9.1] PRIMA igitur
eſt quod ipſi niſi primum citati / uel euocati / ordineque iudiciario con=
demnati fuerint / in eorum perſonis / ad quorumuis inſtantiam / uel cla=
mores / aut preces / nuſquam & per neminem detineri poſſunt. [P.1.9.2] Violatur
tamen haec libertas in factis / cauſiſque criminalibus / puta homicidio
deliberato: uillarum combuſtione: furtoque & rapina / ſeu latrocinio /
atque etiam uiolenti adulterio / in quibus honorem / titulumque / & libertatem
nobilitatis quilibet amittit. Et ſi poterit etiam per ruſticanam manum
in loco delicti & criminis commiſſi / libere ſemper talis detineri / &
iuxta ſuos exceſſus condemnari / punirique merito ualebit. [P.1.9.3] Verum
tamen ſi de loco delicti aufugerit / & manus adverſantium euaſerit,
poſtea non aliter niſi citatione / uel euocatione mediante / proceſ=
ſuque iuridico damnari / & aggrauari debebit. [P.1.9.4] SECVNDA liber=
tas / quod nobiles totius regni / nullius praeterquam principis legitime
(ut praetactum eſt) coronati / ſubſunt poteſtati / & ipſe quoque prin=
ceps noſter / ad ſimplicem querelam / & ſiniſtram ſuggeſtionem ali=
cuius / neminem eorum praeter uiam iuris / & altera parte non audita in
perſona / uel rebus ſuis / ordinaria authoritate / impedire poteſt.
intra terminos territoriorum ſuorum adiacentibus / liberam ſemper prout
uolunt / fruendi habent poteſtatem / ab omnique conditionaria ſeruitu=
te / ac datiarum / & collectarum / tributorum uectigalium / triceſimarumque ſo=
lutione / per omnia immunes / & exempti habentur / militare dum=
taxat pro regni defenſione tenentur. [P.1.9.6] QVARTA (ut reliquas prae=
teream) & ultima eſt / quod ſi quiſpiam regum / & principum noſtrorum / liberta
tibus nobilium in generali decreto / excellentiſſimi principis quondam
domini ſecundi Andreae regis / cognomento Hieroſolymitani (ad quod
obſeruandum quilibet regum Hungariae / priuſquam ſuum ſacro caput dya
demate coronaretur ſacramentum praeſtare ſolet) declaratis & expreſ
ſis / contrauenire attemptaret / extunc / ſine nota alicuius infidelitatis /
liberam illi reſiſtendi / & contradicendi habent in perpetuum facultatem.
[P.1.9.7] PEr nobiles autem hoc in loco generaliter uniuerſos dominos prae=
latos / barones / caeteroſque magnates / & alios regni huius proce=
res intellige / qui (ſicut praenarratum eſt) una eiuſdemque libertatiſ
praerogatiua ſemper muniuntur.
[P.1.10] Quod princeps noſter cunctorum domi=
norum: baronum: ac nobilium regni: ueruſ
& legitimus ſucceſſor eſt. Tit. x.
[P.1.10.pr] QVia dictum eſt ſuperius / quod omnis nobilitatis / & poſſeſſionariaecollationis plenaria poteſtas in principem noſtrum tranſlata
eſt: ideo aduertendum quod princeps ipſe noſter uniuerſorum domino=
rum / baronum & magnatum / ac aliorum regni nobilium poſſeſſionato=
rumque hominum / in caſu quo quis eorum ſine haeredibus / & poſteriſ
deceſſerit / uerus / & legitimus ſucceſſor eſt / [P.1.10.1] omnia enim bona / &
iura eorum poſſeſſionaria / ab ipſa ſacra regni Hungariae corona,
uirtute tranſlationis praenotatae / originaliter dependent / & ad ean
dem ſemper reſpiciunt / deuoluunturque / eorum poſſeſſore legitimo
deficiente. [P.1.10.2] Vnde inoleuit iſta conſuetudo dudum approbata / quod
unica / & ſingularis perſona / quis exiſtens / ueroque & legitimo ſuc=
ceſſore carens / ac deſtituta / ſuper iuribus ſuis poſſeſſionariis / ſine
etiam pignoris titulo nullam de eiſdem faſſionem ultra communem eſti=
mationem eorundem / faciendi habet facultatem / prout infra latius ſuo
loco ſuper ea re tractabitur. [P.1.10.3] Praeterea cunctorum quoque dominorum
praelatorum / & uirorum eccleſiaſticorum / princeps ipſe noſter / uerus pa=
riter / & legitimus ſucceſſor eſt / non quantum ad bonorum & iurium
poſſeſſionariorum ab eccleſia ablationem / & ſequeſtrationem / ſed quan=
tum alteri (uacantibus praelaturarum ſedibus / & eccleſiarum rectorati=
buſ) ad gubernandum cum eccleſia collationem / ſaluo iure confir=
macionis Archiepiſcopatuum / & Epiſcopatuum / quae iuriſdicioni ſa=
cro ſanctae Romanae / dumtaxat eccleſiae / ſubeſſe dinoſcitur.
[P.1.11] Quod papa in collationibus benefic
iorum eccleſiaſticorum in hoc regno nul=
lam iuriſdicionem retinuit: preter con
firmationis auctoritatem. Tit. xj.
[P.1.11.pr] SCiendum autem quod licet papa / ſeu ſummus pontifex,
utramque iuriſdicionem / temporalem ſcilicet / & ſpiritualem ha=
beat / in collationibus tamen beneficiorum eccleſiaſticorum pro tempore
uacantium / in hoc tamen regno / ſummus ipſe pontifex / nullam iu=
riſdicionem exequitur / praeter confirmationis auctoritatem. Et hoc
quadruplici ratione. [P.1.11.1] PRIMO ratione fundationis eccleſiarum. Quia
reges Hungariae / cum ſoli fuerint omnium eccleſiarum / & epiſcopa=
tuum / abbatiarumque / & praepoſiturarum in hoc regno fundatores / per
eiuſcemodi fundationem / omnem facultatem iuris patronatus / nomi=
nationis / electionis / ac collationis beneficiorum / ſibipſis acquiſierunt,
& uendicarunt. Qua ex cauſa / iuris uidelicet patronatus ratione /
pertinet ſemper ad reges noſtros / hoc in regno / beneficio=
rum eccleſiaſticorum collatio. [P.1.11.2] SECVNDO ratione ſuſceptae chriſ
tianitatis. Quia Hungari / non per praedicationem apoſtolicam /
uel apoſtolorum / quorum principis uicem / & perſonam in terris papa
gerit / ſed per inſtitutionem proprii regis eorum ſanctiſſimi uideli
cet Stephani regis / de quo & ſuperius memini / conuerſi ſunt / ad
praepoſituras / hoc in regno fundauit / & harum omnium eccleſiarum prae
laturas / ac beneficia ſolus ipſe ex annuentia ſummi pontificis / qui
bus maluit (idoneis tamen & uirtutibus probitatum / inſignitiſ) con=
tulit / ſicuti eccleſia de eo ſolenniter canit / hic (uidelicet ſanctuſ
Stephanuſ) ad inſtar Salomonis ſtruit templa / ditat donis / ornat
gemmis / & coronis / cruces & altaria. Et mox ſubinfertur / Ad re=
gendum haec praelatos uiros ponit litteratos / iuſtos / fidos / & proba=
tos ad robur fidelium. Sic talentum ſibi datum deo reddens duplicatum /
ab aeterno praeparatum ſibi ſcandit ſolium. Ecce aperte deſcribitur /
quod ipſe / & non alter quiſpiam ad regenda templa per eum conſtru=
cta / doniſque ditata / praelatos iuſtos & fidos poſuit / prout ex eiuſ
quoque hiſtoria / & pluribus priuilegiis ſuis ſuper eccleſiarum funda
tionibus & dotationibus confectis / liquide patet. Itidem / & plerique
Caeſarii ac pontificii iuris interpretes ſuis commentariis conſcriptum
prodidere. [P.1.11.3] Vnde etiam rex & apoſtolus dici meruit / eo quod uices apo=
ſtolorum in terris praedicatione / & bonorum operum / atque exemplorum
exhibitione / geſſit / & propterea duas quoque cruces per collatio=
nem ſummi pontificis in ſignum ſuae ſanctitatis / quod ſcilicet rex / &
apoſtolus iuſte diceretur / digne meruit habere pro armorum inſig=
nibus / unde ab illius tempore / gens Hungarica / duplicatam crucem
pro armis / ac inſignibus habere pariter / & geſtare conſueuit. Inſig=
nium namque quatuor fluminum / ſcilicet Hiſtri ſeu Danubii / ac Thy=
biſci / ſeu Thyciae / necnon Zauae & Drauae a regno Pannoniae / quod
modo Hungari incolunt / atque inhabitant / pro ſe uendicauit. [P.1.11.4] TER
TIO ratione legitimae praeſcriptionis / quoniam reges Hungariae
a tempore regiminis eiuſdem beatiſſimi Stephani noſtri regis qui
anno dominicae incarnationis primo ſupra milleſimum / in regem
Hungaricae gentis feliciter inunctus pariter & coronatus eſt / ad
haec uſque tempora / ſemper in reali / & pacifico uſu / ac poſſeſſione
collationis huiuſmodi beneficiorum eccleſiaſticorum / pluſquam per quin
gentos annos perſiſtentes / tempus praeſcriptionis iurium eccleſia=
ſticorum / etiam ſanctae ſedis apoſtolicae / iteratis uicibus du=
dum tranſcenderunt. [P.1.11.5] QVARTO quia iſta libertas regni / quantum
ad beneficiorum collationes olim tempore domini Sigiſmundi im=
regni / in generali / ac caelebri concilio Conſtantienſi / cui triginta &
duos cardinales demptis aliis uiris eccleſiaſticis / & multis princi=
pibus Chriſtianis praefuiſſe conſtat / corroborata / iuriſque iurandi
religione firmata fuit / prout in bulla ſuperinde confecta / clare con=
tinetur. [P.1.11.6] Hoc autem concilium (ut ſummarie / breuiſſimeque tangam) per
quadriennium durauit. Nam anno domini milleſimo quadringen=
teſimo decimo quarto incepit. In quo concilio tandem anno ſalu=
tis milleſimo quadringenteſimo decimo ſeptimo / papa Otto / qui
Martinus quintus appellatus eſt / electus extitit / poſtea uero anno
ſequenti uidelicet milleſimo quadringenteſimo decimo octauo /
idem concilium ipſius Martini pontificis / praefatique Sigiſmundi im
peratoris iuſſu diſſolutum fuit / & in eodem concilio Ioannes uige=
ſimus tercius pontificatui (licet inuituſ) abdicauit / Gregorius ue=
ro ſponte ceſſit / & renunciauit / ſed Benedictus pene obſtinatuſ
& cedere nolens / decreto concilii reprobatus / ac pontificatu pri=
uatus extitit / & in eodem concilio Ioannes Huſs / & Hieronymus Pra=
genſis eius condiſcipulus haeretici / combuſti & incinerati fuerunt.
SCISMA uero pro quo tollendo & dirimendo concilium ipſum
(ſpiritus ſancti gracia mouente) aggregatum pariter &celebratum
erat / nouem & triginta annis duraſſe recolitur / quod tandem opera
ipſius Sigiſmundi imperatoris ſublatum extitit / atque pax & tran=
quilitas peroptata / dei eccleſiae feliciter reſtituta.
[P.1.12] Quod omnes domini prelati: & perſo
nae eccleſiaſticae: regi noſtro ad fidelitatiſ
homagium preſtandum obligantur: et
quod ratione bonorum temporalium coram
iudicibus ſecularibus iuri ſtare tenentur. Titulus. xij.
[P.1.12.pr] CVm igitur collatio beneficiorum eccleſiaſticorum / ſimul cumbonis / & iuribus poſſeſſionariis / ad eccleſias dei pertinen=
nes uiri eccleſiaſtici cuiuſcunque ordinis / gradus / ac dignitatis exi=
ſtant / qui in hoc regno Hungariae / caſtra / caſtella / fortalicia / ciui=
tates / oppida / uillas / poſſeſſiones & praedia / uel etiam alia quaecunque
iura poſſeſſionaria / gubernant / & poſſident / non obſtante / digni
tatis / & exemptionis eorum praerogatiua / libertate / regi / & principi
huius inclyti Hungariae regni legitime coronato / inſtar perſona=
rum ſecularium eiuſdem regni ad homagium fidelitatis praeſtandum /
ſemper obligantur / [P.1.12.1] & ratione huiuſmodi bonorum temporalium /
quae poſſident / quorumlibet etiam actuum potentiariorum / ac aliorum ne=
gotiorum exinde emergendorum / in preſentiam quorumlibet iudicum
regni ordinariorum ab eorum aduerſariis (ſi quos habuerint) in cau=
ſam libere conueniri / & attrahi poſſunt / coram quibus / more alio=
rum ſaecularium reſpondere / iurique ſtare tenentur.
[P.1.13] De donationibus regiis: & earum ſpe
ciebus in generali. Tit. xiij.
[P.1.13.pr] QVoniam omnes domini praelati / barones / magnates / no=bileſque / & proceres totius regni Hungariae / necnon reg=
norum eidem incorporatorum / ac partium ſibi ſubjectarum / cuiuſcunque
ſtatus / conditionis / dignitatiſque / & praeeminentiae exiſtant uniuerſa
eorum iura poſſeſſionaria / ex donationibus ſereniſſimorum domi
norum regum Hungariae habent / atque poſſident. In primis igitur
de donationibus regiis / & earum ſpeciebus in generali dicendum oc=
currit. [P.1.13.1] Vbi ſciendum eſt / quod donatio regia duplex eſt / ſcilicet pu=
ra / & mixta. [P.1.13.2] Pura donatio eſt iurium poſſeſſionariorum in iuriſdici=
onem ſacrae regni coronae legitimae redactorum perennalis per prin
cipem cuipiam / ob ſeruitia / uel praeclaras uirtutes / facta collatio.
[P.1.13.3] Mixta uero donatio dicitur illa / quae ultra ſeruitium / etiam ſummam
aliquam pecuniarum complectitur / & talis / uſitato uocabulo / inſcriptio
nuncupatur. [P.1.13.4] regia enim maieſtas (ex praedeclarata iuriſdicione
ſacrae coronae regni huius Hungariae) de & ſuper uniuerſis iuri=
bus poſſeſſionariis / quorumcunque decedentium / & in ſemine / uel
ſponendi / pro ſe ſcilicet reſeruandi / uel alteri cui maluerit confe=
rendi / aut inſcribendi / plenariam ſemper habet poteſtatis facultatem.
[P.1.13.5] ET NE prauorum hominum / patrata malitia / impunita relinqueretur.
Neue nobilitas / & ruſticitas / aequalis eſtimationis cenſeretur. Rur=
ſus ne fidelitas / ac infidelitas / ſimile praemium ſortiretur. Ad conteren=
dam igitur / infidelium proteruiam / & rebellionem / prauorumque / & flagiti=
oſorum hominum male agendi licentiam / reprimendam / maiores noſtri /
non ſolum iura poſſeſſionaria aliquorum in ſemine (ut praefertur)
deficientium / uerum etiam contra ſtatum publicum regni huius / ex eoque
in deſpectum dignitatis regiae maieſtatis contumaciter ſeſe erigen=
tium / ac alios praeter iuris aequitatem abſolute / temerarieque turbantium /
ad ſacram coronam dicti regni Hungariae / conſequenterque colla=
tionem regiam (etiam ſuperuiuentibus illiſ) deuoluenda eſſe / tum
iuris rigore exigente / tum uero reipublicae utilitate expoſcente /
communi decreto ſanxerunt / atque ſtatuerunt / ut exemplo punicioniſ
ſceleratorum / alii terreantur / alii uero ad opera fidelitatis exercenda,
atque peragenda / ſi quibus forſitan talium bona collata fuerint / fer=
uentius accendantur.
[P.1.14] De caſibus notam infidelitatis affe=
rentibus. Tit. xiiij.
[P.1.14.pr] SVnt igitur caſus iſti / & uocantur notae infidelitatis / in qui=bus regia maieſtas / bona aliquorum / eiſdem ſuperuenienti=
bus / cui uoluerit de iure / libereque donandi habet facultatem. [P.1.14.1] PRI=
MVS eſt de crimine laeſae maieſtatis / ſi quis uidelicet impias manuſ
in perſonam principis noſtri iniecerit uel capiti eius gladio / aut ue=
neno inſidiatus fuerit / ſiue murum aut domum in quo princeps ipſe
extiterit uiolenter inuaſerit. [P.1.14.2] SECVNDVS caſus eſt / ſi quis euiden
ter ſe erigit / & opponit contra ſtatum publicum / regis & coronae. Haec
tamen erectio ſeipſum iuſte defendendo / notam afferre non intel
ligatur. [P.1.14.3] ITEM qui conficit falſas litteras / uel falſis litteris eui=
denter utitur in iudicio. Aut qui ſculpit / uel utitur falſis ſigillis.
& publice in magna quantitate utentes. [P.1.14.5] ITEM occiſores / uel uul
neratores fratrum: ac conſanguineorum ſuorum / uſque ad quartum gradum
incluſiue. Necnon parricidae: uxoricidae: ac mariticidae. Veruntamen
uxoricidium / & mariticidium intellige praeter iuris proceſſum / & aequi
tatem / patratum. [P.1.14.6] ITEM ſtupratores conſanguinearum / ſimilitter uſque
ad quartum gradum incluſiue. Aut nouercarum uiolatores. Inceſtuoſi /
dum fuerint euidenter conuicti / uel proſcripti. [P.1.14.7] ITEM incendiarii
publici uillarum / & poſſeſſionum. [P.1.14.8] ITEM inductores exterorum homi
num ſpoliatorum / uel ſtipendiariorum ad diſturbandum internum regni
ſtatum. [P.1.14.9] ITEM uiolatores litterarum fidei publicae: uel ſalui condu=
ctus / dum euidenter fuerint conuicti. [P.1.14.10] ITEM Traditores caſtrorum
dominorum propriorum. Necnon expugnatores / & interceptoreſ,
aut ſubtractores caſtrorum / uel caſtellorum / aut aliorum fortalitiorum quo=
rumcunque regnicolarum / dum euidenter fuerint conuicti. [P.1.14.11] ITEM In
teremptores / captiuatores / uerberatores / uel uulneratores iudicum
ordinariorum regni: & eorundem uices in iudiciis gerentium. [P.1.14.12] ITEM
occiſores litigantium / ſeu cauſantium / ſiue ad regiam maieſtatem / aut ad
octauas / uel breuia iudicia / ſiue ad ſedem iudiciariam alicuius comi=
tatus / aut alia quaecunque loca iudiciorum / ad cauſarum ſcilicet proſequu=
tionem proficiſcentium / uel ad dietam / & conuentionem generalem de
regio edicto celebrandam / uenientium / & accedentium.[P.1.14.13] ITEM Occi=
ſores / uulneratores / aut uerberatores hominum regiorum / ac teſtimo
niorum capituli / uel conuentus / in exequutione aliqua proceden=
tium. [P.1.14.14] ITEM publici haeretici / damnatae ſcilicet haereſi adherentes.
[P.1.14.15] ITEM mutilatores membrorum / & eruitores oculorum / praeter banoſ
waywodas / & alios honores / in confinibus regni tenentes. [P.1.14.16] ITEM
amiſſores caſtrorum finitimorum regni. [P.1.14.17] ITEM adminiſtratores ar=
morum / & uictualium thurcis / & aliis infidelibus / regni ſcilicet huiuſ
aemulis / & hoſtibus. [P.1.14.18] ITEM turbatores / detentores: & ſpoliato=
res illorum / qui ſectae eorum damnatae renunciantes ex Thurcia
regnum ad iſtud confugiunt moraturi.
[P.1.15] Quod bona latronum: furum: & homicida=
rum Donationi regie non ſubiacent. xv.
tronum / ſeu praedonum / & aliorum eiuſcemodi ſpoli=
atorum. Item homicidarum / & alio modo nobiles uulnerantium,
ſeu uerberantium (demptis caſibus praedeclaratiſ) domoſque eorum
uiolenter inuadentium: nec non poſſeſſiones / & iura poſſeſſio=
naria / territoriaque aliorum depraedantium / uel occupantium / bona
& iura poſſeſſionaria / in Fiſcum regium / non deuoluuntur: neque
collationi regiae maieſtatis ſubiacere dignoſcuntur: ſed tales / capi=
tali dumtaxat ſententia / fures ſcilicet patibulo: praedones uero pa=
lo / uel rota / caeteri autem gladio / iuxta ſcilicet eorum demerita ſunt
feriendi / atque puniendi. [P.1.15.1] Bona uero / & iura poſſeſſionaria ipſorum
(ſi & ubi morte damnati fuerint) in filios / uel illis non exiſtenti=
bus / in fratres eorum generationales / aut alios legitimos eorum
ſucceſſores / deriuantur. [P.1.15.2] Vbi autem gratia regia / illis conceſſa / &
ſententia nihilominus exequuta fuerit / extunc iura ipſorum poſſeſ=
ſionaria / a manibus iudicis / & aduerſae partis / ad inſtantiam ſcilicet
cuius ſententia lata extiterit / per filios / aut fratres ipſorum genera
tionales / uel alios ſucceſſores legitimos eſtimatione communi
mediante / redimuntur / prout in ſententiarum ſeriebus in ſecunda
parte / clarius dicetur.
[P.1.16] Quod differentia eſt inter notam infidelitatiſ
& ſententiam capitalem dupliciter. xvj.
[P.1.16.pr] DIfferentia itaque eſt inter notam infidelitatis / & ſententiam capi=talem / dupliciter. PRIMO / quia per notam infidelitatis &
caput / & haereditas / ſeu perpetuitas omnium bonorum / iuriumque poſſeſ
ſionariorum infidelis hominis amittitur / & nunquam haereditas ipſorum iurium
poſſeſſionariorum ad portionem ſuam cedentium / in filios / uel fratres ge
nerationales talis infidelis / aut labe infidelitatis irretiti / obfuſcatique,
& condemnati hominis (ſi etiam capite plecteretur) de caetero reuertitur.
[P.1.16.1] Immo genealogia ſua: uel generationis ſuae propago / in ignominiam
contemptumque infidelitatis / & in laudem praeclarae uirtutis / illibatae fidelitatiſ
quantum ad deuolutionem bonorum a ſe perpetuo aliena efficitur.
paternam condemnationem / ſeu labe infidelitatis eius innodationem /
filii naſcituri in iuribus paternis (ſi gratiam regiam / & dominium
adhuc bonorum ſuorum pater eorum conſequutus fuerit) merito / ri=
teque ſuccedunt. [P.1.16.2] GRATIA tamen haec regia ad ſucceſſionem ad mutu
am / quantum ſuper deuolutione bonorum generationi ſuae (demptiſ
filiis poſt condemnationem procreandiſ) in nulla parte ſuffragabi=
tur. Nec trahit alios filios prius natos / uel fratres generationaleſ
ipſa gratia / cum condemnato illo / ad priorem ſucceſſionis eorum ſta=
tum / niſi mutuus ſuper deuolutione bonorum ex nouo contractuſ
per faſſiones inſtrumentales inter eos ſequeretur: & conſenſuſ
ſuperinde regius / impetraretur. Hoc enim modo & non aliter /
mortua / & amiſſa ſucceſſio / uiuificabitur / atque inſtaurabitur. [P.1.16.3] PER
SENTENTIAM VERO capitalem / proprietas / & haereditaſ
bonorum,/ ac iurium poſſeſſionariorum non amittitur / ſed ſi ſen=
tentia condemnatus quiſpiam extremo ſupplicio punietur / ex=
tunc uniuerſa bona / & iura ſua poſſeſſionaria in filios (ſi habu=
erit) uel fratres ſuos propinquiores / aut alios legitimos ſucceſ=
ſores / ſimpliciter deuoluuntur. [P.1.16.4] Si autem gratiam regiam meru=
erit / & exequutio ſententiae nihilominus per aduerſam partem
peracta fuerit / tunc eadem iura poſſeſſionaria / filii / uel fratres / aut
alii legitimi ſucceſſores / eſtimatione (ut praefertur) communi / in ter
mino per iudicem ad id praefigendo / ad ſe redimendi / habent aucto
ritatem. [P.1.16.5] ALIA inſuper differentia inter notam / & ſententiam / eſt / quo
niam condemnatus homo / cum aduerſa parte / etiam poſt latam &
pronunciatam ſententiam (ante tamen eiuſdem ſententiae exequuti
onem) ſi concordauerit / aut concordare poterit / extunc illi / neque
gratia regia eſt neceſſaria / neque iudex / ſe in dominium bonorum,
ac iurium poſſeſſionariorum ipſius ſententiati hominis / ingere=
re poterit. [P.1.16.6] NOTAM tamen infidelitatis ſi quis incurrerit / ſi etiam
cum eo / quem in caſibus praenarratis laeſerit / plene concordaue=
rit / ab impetitione tamen illius / cui regia maieſtas bona / & iura
poſſeſſionaria per aliquam notam contulerit / ſe praecauere non
poterit / ex iuriſdicione etenim ſacrae coronae regni huius / contra
cuius utputa dignitatem / auctoritatemque infidelis ipſe deliquit /
modi bonorum / & iurium poſſeſſionariorum / liberam agendi / proce=
dendique / & ea bona / iuris ordine obſeruato / pro ſe uendicandi / &
appropriandi plenariam habet poteſtatis facultatem.
[P.1.17] Qui ſint: & intelligantur heredes: & poſteri=
tates: & qualia bona ſolum maſculinum:
qualiaue: vtrumqve ſexum concernant. xvij.
[P.1.17.pr] CAeterum / quia ab inceptae materiae proſequutione (ob oc=currentem / & quidem neceſſariam / notae / & ſententiae hoc in lo=
co declarationem / pariter & diſtinctionem) digreſſionem feci. Igitur ad
Donationum regiarum euidentiorem explanationem reuertendo / & primo
clauſulam illam / ſine haerede decedentium / uel in ſemine deficientium
declarando. [P.1.17.1] NOTANDVM eſt / quod quamuis appellatione poſterita
tum omnes de iure patri / uel matri ſuccedere debentes / etiam poſthumiſ
incluſis ſiue mares / ſiue foeminae ſint / intelligantur: prolium uero no=
minatione tam filii / quam filiae iam nati / uel natae / poſthumis excluſis /
ſignificentur / liberorum ſiquidem nuncupatione & filii & filiae / nepoteſque
& neptes pariter contineantur / tamen de uetuſta / & approbata regni
huius noſtri conſuetudine / haeredes ſolummodo filii legitimi / qui iu=
ribus paternis haereditariis ſuccedere ſolent / intelliguntur / [P.1.17.2] licet in ca=
ſu / quo bona / & iura poſſeſſionaria paterna / uel etiam materna /
utrumque ſexum / tam ſcilicet mares / quam etiam foemellas concernere dignoſcuntur
Haeredis nomen ipſae quoque filiae (licet improprie) gerere permit
tantur. Filiae itaque / quia non omnibus bonis / & iuribus paternis partici=
pant / ideo recte non haeredes / ſed poſteritates potius / nuncupan=
tur. [P.1.17.3] Et poſteritates quoque dico nuncupari / non quantum ad iurium pa
ternorum communiter / & ſemper deuolutionem / ſed quantum ad ſangui=
nis propagationem / & in caſibus / quibus legitime ſorciuntur bonorum
paternorum / uel maternorum ſucceſſionem. [P.1.17.4] Nam iura dumtaxat poſſeſ
ſionaria pecuniis paternis / aut maternis empta / & comparata. Praete=
rea in homagium alicuius interempti / nobilis data & obligata / caeterum pro
iure Quartalicio / ſeu in ſortem refuſionis / & reſtitutionis quartae puellariſ
ſcriptio Quartalicii non ſit in preiudicium fratrum / uel aliorum rite ſuc=
cedentium facta. Item illa etiam iura poſſeſſionaria / in quibus aliquae
puellae / uel foeminae per regiam maieſtatem (ſine tamen praeiudicio fra=
trum generationalium) in ueros ſucceſſores / quo ad utrumque ſexum
praeficiuntur / ius foemineum aeque / ueluti maſculinum ſequuntur / [P.1.17.5] alia
uero uniuerſa iura poſſeſſionaria qualitercunque acquiſita ſolum=
modo iuri maſculino deſeruiunt. [P.1.17.6] Et dixi notanter pecuniis pater=
nis / uel maternis empta / quoniam in bonis / & iuribus poſſeſſiona=
riis pecuniis aliquorum fratrum comparatis / puellae ſeu foeminae / ſororeſ
uidelicet eorum / nil iuris habere poſſunt / neque collaterali modo / ip=
ſae foeminae ſuccedere / aut portionem aliquam acquirere permittuntur:
ſed iuribus tantum de paternis / aut portionem congruentem in caſibuſ
immediate praeſcriptis / aut ius Quartalicium pro ſe requirendi ha=
bent auctoritatem. [P.1.17.7] Dixi etiam quo ad utrumque ſexum parimodo notanter.
Nam in caſu / quo / regia maieſtas puellam / ſeu mulierem aliquam / in iu
ribus paternis / uel etiam fraternis (ſi frater ipſe haeredibus careat / &
praefectioni conſenciat) in uerum haeredem / & ſucceſſorem maſculi=
num ſimpliciter praefecerit; non inſerendo ſcilicet in litteris prae=
fectionalibus utrumque ſexum / extunc huiuſmodi iura poſſeſſiona=
ria / mortua ipſa muliere / ſolummodo in filios (ſi habuerit / aliter
autem rurſus in Fiſcum regium) deuoluuntur / & filiae ſuae iuribus dum
taxat / earum Quartaliciis / de eiſdem iuxta huius regni conſuetu=
dinem prouenire debentibus / contentari debebunt.
[P.1.18] Quare iura poſſeſſionaria ſeruicijs conqui=
ſita: ius foemineum non ſequuntur. xviij.
[P.1.18.pr] SI autem queritur / quare bona / ac iura poſſeſſionaria ſeruici=is acquiſita / ius foemineum non ſequuntur: Reſponde / quod
ideo / quia regnum iſtud Hungariae cum partibus ſibi ſubiectis / in
medio / faucibuſque hoſtium ſitum / & poſitum eſt / quod gladio ſemper /
& armis tutari / defendique ſolet / bona etiam / &iura poſſeſſionaria
(ut communiter) arte militari / ſanguiniſque effuſione / progenitoreſ
autem / & puellae armis militare / cum hoſtibuſque decertare / non ſolent,
neque poſſunt. Et ob hoc bona ipſa iuri foemineo non deſeruiunt.
[P.1.19] Econtra cur iura poſſeſſionaria pecu=
niis empta: ius foemineum eque: ac ma=
ſculinum concernunt. Tit. xix.
[P.1.19.pr] SI uero econtrario conuertitur. Cur iura poſſeſſionaria pe=cuniis (ut praemiſſum eſt) paternis / aut maternis empta /
ius foemineum aeque ac maſculinum concernunt? Dic / quod ideo / quo=
niam pecuniae inter res mobiles computantur: de rebus autem mobili=
bus tam paternis / quam etiam maternis / & filii / & filiae / aequales portioneſ
ſorciuntur: & ex conſequenti / etiam de bonis / & iuribus poſſeſſio=
nariis huiuſmodi pecuniis / de quibus / utpote decedente patre / uel
matre / filiae portionem habere debebant / comparatis / portiones con=
gruentes ipſis filiabus dantur. [P.1.19.1] Licet originem / & fundamentum conſi=
derando / quod etiam pecuniae maximis ſeruitiis / & laboribus: inter=
dumque ingenti ſanguinis effuſione / acquiri / & congregari conſue=
uerint. Et quod onera bellorum / & defenſionem patriae / mulieres / ſeu pu=
ellae per ſe gerere / ſupportareque non poſſint / etiam de empticiis bo
nis / & iuribus poſſeſſionariis / portiones perpetuas non mererentur
haberae / ne tamen a ſucceſſione rerum / & bonorum paternorum penituſ
excluſae uiderentur / fraternus amor / & dilectio filiorum / qua erga ſo=
rores afficiuntur / & iure quoque diuino affici tenentur / permiſit filiaſ
portiones congruas perennali iure cum eis pariter de praenarratis bonis /
ac iuribus poſſeſſionariis empticiis habere / & onera bellorum / tu=
telamque patriae / in hac parte maritis ipſarum impoſuit peragere / atque ſuffere.
[P.1.20] Vtrum bona nota infidelitatis condem=
nati vtrumque ſexum concernentia: poſt
factam gratiam iterum: vtrique ſexui
deſeruiant. Tit. xx.
rit / cuius bona / iuraque poſſeſſionaria utrumque ſexum / ma=
ſculinum ſcilicet & foemineum contigiſſent / atque ſequuta fuiſſent / &
tandem ipſe condemnatus / capiti / ac bonis ſuis gratiam regiam habe=
re meruerit / utrum filiae / poſt gratiam naſciture / in bonis paternis / equa
litter cum filiis ſuccedant / an ne? Quandoquidem priora priuilegia
per ipſam notam infidelitatis mortificata fuere.[P.1.20.1] Dicendum quod ſic. Quia
per gratiam regiam omnia priuilegia priora / ipſius infidelis / quantum
ad haeredes / ac poſteritates poſt ſe (directe tamen & non collate=
rali modo) ſequentes uiuificantur: roburque prioris firmitatis ſorti=
untur / & ex conſequenti bona illa / rurſus utrumque ſexum ſequuntur.
[P.1.20.2] Niſi forſitan in litteris gratioſis exceptio per expreſſum ſuperin=
de fieret. Nam in poteſtate principis conſiſtit gratiae collatio / & bo
norum ipſorum remiſſio. [P.1.20.3] Quemadmodum igitur / & quibus ſub conditioni
bus / princeps ipſe gratiam fecerit: illaque bona remiſerit / ſic etiam de
caetero bonorum eorundem ſucceſſio ſequetur. [P.1.20.4] De filiabus autem / ante
condemnationem paternam natis / nulla eſt quaeſtio. Nam illae porti=
ones ſuas ob patris delictum non amittunt: ad ſucceſſionem tamen mu=
tuam cum eo amplius (ſicuti in ſerie differentiarum notae infidelitatiſ,
& ſententiae capitalis / praenarratum eſt) non deueniunt.
[P.1.21] An bona tum pro ſeruitijs: tum pecuni=
is ſimul collata: vtrumque ſexum ſe=
quantur. Tit. xxj.
QVaeritur ulterius / ſi regia maieſtas: aut quiſpiam dominorum,uel nobilium / ius aliquod poſſeſſionarium / ſiue caſtrum / aut
fortalitium: ſiue oppidum / uilla: uel praedium exiſtat / tum pro ſeruitiorum
exhibitione / uel autem beneficiorum & complacentiarum impenſione / tum
uero pro certa pecuniarum ſumma / in litteris ſuperinde Donati=
onalibus / aut etiam Faſſionalibus expreſſata / ſimul cuipiam per
petuo contulerit / & inſcripſerit / utrum huiuſmodi ius poſſeſſi=
onarium / utrumque ſexum ſequatur: an autem / maſculino dumtax=
at ſexui deſeruiat? [P.1.21.1] Dicendum / quod uirilem ſolummodo ſexum concernit /
onis eorundem / non autem appendiculum / uel ramum reſpicit / propterea
a radice acquiſitionis haereditarium / & non empticium ius eſſe com=
probatur. [P.1.21.2] Veruntamen filiae ſeu foeminei ſexus homines / de eiuſ
cemodi pecuniarum ſumma / portiones ſuas merito rehabere poſ=
ſunt. [P.1.21.3] Vbi autem ſumma ipſa pecuniarum grandis adeo / & notabilis eſ=
ſe uideretur / ut ius illud poſſeſſionarium modo antelato collatum /
uix tanti ualoris reputaretur / extunc ius idem poſſeſſionarium / per
iudicis / & alicuius teſtimonialis loci homines / communi eſtimatione
mediante / eſtimari / & ſecundum huiuſmodi eſtimationis exigentiam /
portio pecuniaria filiabus cedens / per filios reddi debet. [P.1.21.4] COROL=
larium. Vnde ex radice adeptionis bonorum elicitur / quod frater quiſ
piam uendens / precio portionem ſuam poſſeſſionariam alteri fratri /
in quem etiam alioquin iure generationis / & ſucceſſionis huiuſmo
di portio (venditore ipſo deficiente) deuoluenda erat; eadem por
tio ius foemineum non ſequitur. [P.1.21.5] Et per portionem intellige etiam totalem
poſſeſſionem / & plura alia iura poſſeſſionaria ſimilia. [P.1.21.6] Cauti ſint
itaque acquiſitores / uel emptores bonorum. Prout enim litteras ſuas for=
mabunt / ita & bonorum ſuorum ſucceſſionem / atque deuolutionem habebunt.
[P.1.22] De clauſula donationis per defectum ſeminis:
Quid per ſemen intelligatur. xxij.
[P.1.22.pr] QVoniam in ſerie litterarum regiarum Donationalium / ſuperbonis / ac iuribus poſſeſſionariis illorum / qui haeredibuſ
deficiunt conficiendarum / haec clauſula (per defectum ſeminis talis /
uel talis / &c.) ſemper apponi / interſerique ſolet / unde putauerunt
aliqui / quod ſi dominus / uel nobilis ille / qui deficit filias poſt ſe reli=
querit / tunc neceſſe ſit / in eiuſcemodi Donationalibus litteris per
expreſſum deſcribere / pariter & addere / clauſulam maſculini ſexus
ut contineatur in Donationis tenore / per defectum ſeminis maſculini
ſexus / talis / aut talis / &c. Alioquin autem Donationem ipſam non uale=
re: neque impetratori talium bonorum ſuffragari poſſe / arguentes / & al=
legantes / illum in ſemine (eo quod filias habeat) nondum defeciſſe.
maſculinus ſexus / & non foemineus intelligitur. Fruſtra igitur / & ſu=
perfluum eſt / id addere / uel apponere / quod etiam alioquin uocabuli
uirtus continet in ſe. [P.1.22.2] Et ratio eſt / quia naturaliter ex ſemine uiri ſu=
perhabundanti (ut in plurimum) maſculus concipitur: & econtra ex
ſemine / foeminae / foemina generatur. Recte igitur dicitur is in ſemi=
ne defeciſſe (ſi etiam filias habeat) qui in uirili ſexu defecit. [P.1.22.3] Hinc eſt /
quod ex nobili patre / & ignobili matre generati filii / ueri nobileſ
reputantur: & patris familiam: conditionemque ſequuntur / ſed non
econuerſo / prout & ſuperius aperte declaraui. [P.1.22.4] Verum tamen / ſi bo=
na / & iura poſſeſſionaria / cuiuſpiam / utrumque ſexum manifeſte
concernunt: & uterque ſexus deficiet / tunc rite / & commode ponenda
erit in Donatione regia / per defectum ſeminis utriuſque ſexus / ta=
lis / &c. ut in ea parte per ſemen / ſucceſſio intelligatur.
[P.1.23] Quanto tempore ius regium durat:
& preſcribitur. Tit. xxiij.
[P.1.23.pr] QVia igitur regia maieſtas / cunctorum dominorum / baronum,magnatum / procerumque / & regni nobilium / in ſemine defici
entium uerus (ut praemiſi) & legitimus ſucceſſor eſſe cenſetur. Sunt
igitur plures / dominorum / & nobilium / ac regnicolarum / poſſeſſiona=
torum ſcilicet hominum / qui iura regalia pro ſe male uendicantes /
aut uidelicet pignoris titulo / aut Faſſione inualida & inefficaci /
uel regio conſenſu indigente / & neceſſaria / aut alio ſucceſſorio,
uel haereditario iure / in ſe deuoluta fingentes / aut alia indirecta uia /
taliter qualiter dominium eorum (maxime guerrarum / diſturbiorumque
temporibuſ) ſubintrantes taciturnitatis ſilentio tenere / guberna=
reque / & poſſidere ſolent / ſeſe in eiſdem iuribus poſſeſſionariis
longaeui temporis praeſcriptione mediante / firmare / &fundare
praetendentes. [P.1.23.1] VNDE SCIENDVM eſt / quod ius regium / centum
annis in boniſ,/ & iuribus poſſeſſionariis quorumlibet malefidei
poſſeſſorum durat / & exquiri poterit / objectione praeſcriptioniſ
alicuius non obſtante.
[P.1.24] Quid ſit ius regium diffinitiue: & quid
ius poſſeſſionarium. xxiiij.
[P.1.24.pr] IVs igitur regium dicitur / iuriſdicio ſacrae coronae regni / inbonis / ac iuribus poſſeſſionariis / per quempiam pro ſe
mala fide / contraque conſenſum regium uſurpatis / tacite latens / &
conſiſtens. [P.1.24.1] Nomine autem iuris poſſeſſionarii generaliter intellige /
caſtra / caſtella / fortalitia / ciuitates / oppida / uillas / poſſeſſiones /
terras / ſyluas / & praedia. [P.1.24.2] VBI SCIENDVM / quod poſſeſſio du=
pliciter accipitur. Primo quidem pro dominio / uſuque / ac gubernati=
one alicuius rei mobilis / uel immobilis. Et hoc modo dicitur poſ=
ſeſſio quaſi pedum poſitio in uſum / ac dominium ipſius rei / quam quiſ
realiter tenet / & gubernat. [P.1.24.3] Alio modo autem (prout in propoſito)
poſſeſſionis appellatione uilla ſignificatur / & intelligitur. Et hoc
proprie loquendo. Nam caſtra / caſtella / ciuitates / opida / & prae=
dia / ſeparata habent uocabula. [P.1.24.4] Veruntamen hoc in loco / nomine
iuris poſſeſſionarii / generaliter intellige caſtra / caſtella / fortalitia
ciuitates / opida / uillas / portiones / poſſeſſionarias terras / prata / ſyl=
uas / & praedia. [P.1.24.5] Praedium autem nos dicimus / agrum illum eſſe / in quo
prius homines habitare ſolebant / modo tamen nulla edificia ap=
parent / neque coloni habitant / quaſi praedae expoſitum / ab antiquis de
riuatum / qui agros / quos bello capiebant / in praedae nomine habe
bant. [P.1.24.6] Fundum etiam ſeu locum ſeſſionis nobilitaris / atque Iobagio=
nalis / edificiis / & habitatore penitus deſtitutum / ſimilitter praedium ap=
pellamus. [P.1.24.7] Caſtra uero / & caſtella / fortalitia / ciuitates / & opida / no
ta ſunt / & declaratione non egent. [P.1.24.8] Pertinentiarum ſiquidem nominati=
one communiter intelliguntur / & continentur / omnia illa / quae ad ci
uitatem / opidum / aut uillam aliquam ſpectant / prout ſunt terrae arabileſ
cultae / & incultae / agri / prata foenilia / paſcua campi / ſyluae / uirgul=
ta / nemora / montes / ualles / uineae / promontoria / aquae / fluuii / piſci
nae / piſcaturae / aquarum decurſus / & molendina: ac earundem loca. Et
generaliter omnes utilitates / ac prouentus ipſi ciuitati / aut opido,
uel uillae deſeruientes. [P.1.24.9] Saepe autem pertinentiarum appellatione com=
prehenduntur omnes iuriſdiciones alicuius caſtri / uel omnia bo=
na mobilia ubilibet adiacentia ipſi caſtro / annexa / atque deſeruientia.
Tamen huiuſmodi nomine / uel ſignificatione / raro utimur / ſed
ciuitates / opida / uillas / portioneſque / & praedia / ad caſtrum attinen=
tia / ſi non ſpecifice / generali tamen poſitione denotare ſolemus.
[P.1.24.10] Et quamuis ius regium ad uniuerſa fere iura poſſeſſionaria / quae
Donationi / & collationi regiae / quouis modo / uel titulo ſubjacent /
generaliter referri / & extendi queat / tamen ſi quis dominorum / aut
nobilium in caſibus / uel criminibus notam infidelitatis afferenti=
bus / & inducentibus exceſſerit / atque deliquerit: aut ſi quis in ſemi=
ne (de recenti) defecerit / huius / uel horum bona / ac iura poſſeſſi=
onaria non nomine iuris regii ſimpliciter / ſed per notam infide=
litatis (eam declarando) uel autem per defectum ſeminis ipſiuſ
defuncti hominis / impetrari / & ſaepe in eiuſcemodi Donatione
ius quoque regium (ſi quod in illis bonis etiam aliter haberetur)
impetratores apponere conſueuerunt / ideo deſcriptio ſuper iure
regio immediate praedeclarata / non de huiuſmodi genere iuriſ
regii / ſed quantum ad celatores iurium regalium / eſt intelligen=
da / atque referenda.
[P.1.25] Quod impetratores bonorum iniuſte:
nomine iuris regij: in eſtimatione eorun=
dem bonorum perennali: condemnantur. xxv.
[P.1.25.pr] SI quis itaque nomine iuris regii aliqua iura poſſeſſionariapro ſe impetrauerit / in quorum utpote pacifico dominio
quiſpiam dominorum / aut nobilium ab olim perſtitiſſet / & pertran=
ſitis legitimorum terminorum in cauſa ſuperinde ſuſcitanda pro=
ceſſibus (in quatuor enim terminis octaualibus / iuxta conſuetudi
nem modernorum eiuſcemodi cauſa finaliter terminari ſolet) ſi
dominus / uel nobilis ipſe / iuſto titulo / bonoque iure / impetrata / il=
la iura poſſeſſionaria ſe poſſediſſe / poſſidereque poterit compro
bare / extunc impetrator talis / in eſtimatione perennali / eorundem
iurium poſſeſſionariorum / male / & iniuſte impetratorum (quo=
rum utputa perpetuitatem pro ſe uſurpare / uendicareque / & legitimum
& condemnari / ut ſimili menſura ſibi remeciatur / & pari damno /
quod alteri inferre ſatagebat / conpenſam ſorciatur. [P.1.25.1] Et idem eſt te=
nendum etiam de illis / qui per notam infidelitatis / in praedeclaratiſ
caſibus / aliqua iura poſſeſſionaria a regia maieſtate pro ſe impe=
trant: & huiuſmodi crimen notae infidelitatis aduerſus eos / quorum
iura poſſeſſionaria impetrata fuerint / comprobare non poterunt /
quod uidelicet tales quoque in eſtimatione ipſorum iurium poſſeſſiona=
riorum perennali (ſi liti cedere noluerint) condemnantur / [P.1.26.2] licet ple=
rique ſentiant ipſos ſolummodo in emenda linguae eorum conuinci / &
aggrauari debere / ex eo ſcilicet ut innocentes / & innoxios coram
regia maieſtate / male diffamaſſe intelligantur.
[P.1.26] Quod impetratores bonorum per
defectum ſeminis quorumpiam:
in nullo onere conuincuntur. Titulus. xxvj.
[P.1.26.pr] SI quis autem per defectum ſeminis cuiuſpiam deceden=tis / & haeredibus deficientis / bona / uel iura poſſeſſiona=
ria / tanquam ad ſacram regni coronam iura deuoluta / ab ipſa regia
celſitudine impetrauerit / & tandem in examine cauſae exinde mo=
uendae / eadem iura poſſeſſionaria / non ad collationem regiam /
ſed ad fratres aliquos generationales / uel foeminei ſexus ipſiuſ
defuncti / homines / aut alios legitimos ſucceſſores deriuata fuiſſe
litterarum teſtimonio uerificabuntur / tunc impetrans ipſe nulli ſub=
icitur poenae / nec ullo onere propterea grauabitur / eo quod mortui
hominis bona / tanquam ambigua haerede ſcilicet maſculino carentis /
deſtitutique impetrauit / ut iuriſdicio ipſius ſacrae regni coronae / in
tempore exquireretur / & ambiguitas deuolutionis ipſorum bonorum tol=
leretur. [P.1.26.1] Nam ille quoque / qui cauſam obtinuerit / & ad ſe bona illa de
uoluta eſſe declarabit / forſitan uiuente eo / qui iam occubuit / dominium
eorundem bonorum reale / non habuit / unde ſi etiam ius regium in huiuſmo=
di litteris Donationalibus / per defectum ſeminis emanatis / caſu inſertum /
proſequi uoluerit / in nullo propterea iudiciali grauamine conuin=
ci debebit. [P.1.26.2] Si tamen ampliori proceſſu pertinaciter cum iure ipſo
regio agere non ceſſabit rurſuſque ſuccubuerit / tunc poene praemiſſae
ſubiacebit. [P.1.26.3] Poterit autem impetrator ipſe (ſi uoluerit) in cauſa iuriſ
regii legitime procedere. [P.1.26.4] Nam licet conſideratione illius clauſulae /
quae in litteris Donationalibus ſemper inſeri ſolet / uidelicet prae=
miſſis ſic ut praefertur ſtantibus / & ſe habentibus etc. arbitrati ſunt
nonnulli / caſſata / & inualidata prima parte Donationis / quae per
defectum ſeminis erat / etiam reliquam partem / ſuper iure regio confectam /
caſſari / & anichilari debere. Quoniam tamen hoc uerum fuit / quod il=
le cuius bona impetrata erant ſine ſemine deceſſit / clauſula prae=
notata totali Donationi / & cum hoc iuri ipſi regio derogare non
uidetur / idcirco impetrator ipſe ſi uoluerit cauſam ſuam ſuper di=
cto iure regio / rite proſequi ualebit.
[P.1.27] Quod bona in lite exiſtentia: per defectum
ſeminis impetrari non poſſunt. xxvij.
[P.1.27.pr] ADuertendum eſt autem / quod ſi quiſpiam praetextu haeredita=tis aliquorum iurium poſſeſſionariorum / cauſam litemque ſu=
ſcitaret / & antequam eam ad finem / effectumque perduceret / ab hac luce
ſine ſemine decederet / tunc in eo caſu bona / & iura eiuſcemodi
poſſeſſionaria in lite exiſtentia per defectum ſeminis ipſius dece=
dentis / a principe impetrari non poſſunt: [P.1.27.1] quoniam propagatio ſan
guinis cuius reſpectu decedens ille bona ipſa acquirebat / & pro=
ſequebatur / extincta eſt. Princeps autem licet ſucceſſor eius ſit
reſpectiue ad bona / quae uiuens poſſidebat / aut poſſidere po=
terat / non tamen cenſetur eſſe propagatiuus haeres ad ea conſe=
quenda / quae decedens ipſe / iuri ſuo nondum appropriauerat / &
addixerat / ſed in dubio adhuc litis illa ſe conſecuturum ſpe=
rabat. [P.1.27.2] Veruntamen ſi habuerit bona / ac iura poſſeſſionaria / prae
manibus alienis pignoris titulo / uel pro Dotalitio / aut Quarta
litio / ſiue etiam alio redemptibili modo in alienis manibus obligata /
cui ea contulerit / ad ſe redimendi facultatem ſemper habebit. [P.1.27.3] Nam
huiuſmodi obligatio non excludit bonorum proprietatem / qua de=
functus ipſe / uiuens potiebatur. [P.1.27.4] Et hoc idem eſt / de fratribus quoque
adoptiuis per omnia ſentiendum / atque tenendum / qui ſucceſſoreſ
legitimi / non tamen haeredes ueri fratris defuncti reputantur / &
eiuſcemodi bona redemptibilia ſibi uendicare optimo iure poſſunt.
[P.1.27.5] Hinc prodiit tritum illud / & uetuſtum prouerbium / quod lites prae=
cio uenundari / & coemi non poſſunt. Quod quidem dictum non
eſt ſic accipiendum / ut miſerabilis aliqua perſona egeſtate / & inopia
grauata / uel alio defectu praeuenta / non poſſit bonorum ſuorum / iuſto
titulo ſe concernentium / reacquiſitionem / & recuperationem: cauſa=
rumque / & litium ex inde ſuſcitatarum / aut mouendarum directionem / &
proſequutionem alteri commendare. Vel etiam huiuſmodi bona liti=
gioſa / ſeu in lite exiſtentia / bonis ſub conditionibus / uendere / & a
ſe alienare. Sed ita prouerbium ipſum eſt intelligendum; ut ille / cui
bonorum ipſorum uenditio facta / uel eius cauſae proſequutio commen=
data fuerit / nomine ſuo proprio in eadem cauſa / nec uiuente / ſed
neque decedente eo / qui uendicione huiuſmodi bonorum fecit / proce
dere poteſt: ſed nomine eiuſdem uenditoris / cauſam ipſam diri=
gere / & proſequi debet. [P.1.27.6] Exitus autem / & finis litis dubius eſt: & inte=
rim / quo aduſque pro parte actoris cauſa ipſa finem ſortietur / uendi=
tor ille / bona huiuſmodi litigioſa / ſua eſſe / non poterit recte affir=
mare. Ideo neque emptor ualebit pro eiſdem nomine ſuo proprio
tanquam pro bonis uenditoris / in iudicio contendere. [P.1.27.7] Vnde ſi litis inter
medio antequam ſcilicet bona praenotata per ſententiam diffinitiuam reop=
tenta fuerint / uenditor ille deceſſerit / extunc emptor ipſe impen=
ſam / & oleum pariter perdet. Nam ex ratione praeallegata / per ampli=
us in cauſa illa procedere non poterit: & ex conſequenti lites / hoc eſt
bona litigioſa / non potuiſſe precio comparare / manifeſtum erit.
[P.1.28] Quod bona Donatione regia acquiſita: ſi
etiam pecuniarum ſumma contradictoribus ſoluatur:
ius foemineum non concernunt. xxviij.
norum / & iurium poſſeſſionariorum / aut per defectum ſe=
minis quorumcunque decedentium / aut per aliam quamuis notam /
uel etiam iuris regii titulo / cum contradictoribus illis qui tempo=
re exequutionis huiuſmodi Donationum apparuerunt / & Statuti=
oni earum contradictionis uelamine obuiauerunt / concordare / &
in unionem deuenire / atque ſummam aliquam pecuniarum / eiſdem
contradictoribus ſoluere / ut citius / faciliuſque dominium bonorum im=
petratorum adipiſcerentur / aut eadem bono ab omni prorſus am
pliori ſolutione / cui forte praetextu iurium Quartalitiorum / aut do=
tum / & rerum Paraffernalium / & aliorum huiuſmodi negotiorum ſub
iacebant / liberarent. [P.1.28.1] Vnde putauerunt nonnulli talia bona ius foe=
mineum perinde atque maſculinum ſequi debere / quod minime ue
rum uidetur. Nam iurium poſſeſſionariorum proprietas / ad radi=
cem / atque originem acquiſitionis ſemper eſt referenda / prout ſu=
perius quoque breuiter declaratum eſt / & ob hoc ex ſtipite Donati=
onis / acquiſitia bona / & non ramo ſolutionis / emptitia eſſe cen=
ſentur. [P.1.28.2] Donatio enim / quae praeceſſit / in cauſa fuit / ut ſolutio pecu=
niaria ſubſequeretur.
[P.1.29] Quomodo cum Donatione regia per de=
fectum ſeminis: procedendum eſt. xxix.
[P.1.29.pr] QValiter autem cum Donationibus regiis per defectumſeminis aeditis / & confectis procedendum ſit. Quid ue
de bonis / & iuribus poſſeſſionariis impetratis infra deciſionem
cauſae exinde inchoandae agendum exiſtat. Quomodo etiam cauſa ip=
ſa finiri / & terminari debeat / ex quo in decreto generali clara ſu=
per ea re mentio / & articulus conſcriptus habetur. Ideo modus il=
le ibidem denotatus in hac parte obſeruandus relinquitur / licet
uetuſtae conſuetudini regni huius / in quibuſdam clauſulis praeiu=
dicari uideatur / nihilominus / ut huius rei notitia facilius habe=
atur / articulum in eodem decreto / exinde conſcriptum / uerbo te=
nus inſerendum / & hic annectendum curaui / qui ſic incipit.
quorumcunque decedentium deuoluta fuerint / & de huiuſmodi
poſſeſſionibus / manifeſte non conſtat / an ad ius regium pertine=
ant / uel aliquos fratres generationales / ſeu homines foeminei ſe=
xus concernant / ſed inter iſta duo / uidelicet / ius regium / & ius alio=
rum / ſcilicet generationalium / uel foemineum / dubium interuenerit /
extunc homo communis nobilis / & idoneus / in quolibet comitatu
ad id per comitem parochialem cum iudicibus nobilium / & aliiſ
nobilibus comprouintialibus / in unum locum congregatis / non
tamen ex baronibus : nec de potentioribus / ſed de mediocribuſ
nobilibus electus / huiuſmodi iura deuoluta / & dubia / & alia ſimi=
lia / ſiqua contigerint / tamdiu conſeruet / & manuteneat / abſque dam=
nificatione qualibet / excepto ſolum / quod de prouentibus conſuetiſ
huiuſmodi poſſeſſionum / donec in manibus ſuis remanebunt /
expenſas moderatas capere / & facere poſſit / de quibus tandem
rationem reddere ualeat / & teneatur quouſque huiuſmodi deuolu
tio iurium / ſine haeredibus decedentium / in ſede iudiciaria curiae
regiae publicata fuerit / ipſaque publicatione facta / quicunque eaſdem
poſſeſſiones / & iura ſibi pertinere allegauerit / infra anni uniuſ
integri reuolutionem / iura ſua producendo / eaſdem ad ſe perti=
nere comprobet. Quod ſi facere poterit; iudex curiae regiae / eidem
ſtatui mandet / & faciat cum effectu. [P.1.29.2] Si uero in probatione defece=
rit / iuri regio relinquantur. Et ſi qui ulterius ad eaſdem ius habere
ſperauerint / eas de manibus regiis legitime requirant. [P.1.29.3] Vbi autem
uxores / & filiae huiuſmodi hominum abſque haeredibus maſculiniſ
decedentium / in talibus poſſeſſionibus / & iuribus remanſerint / ex=
tunc poſſeſſiones eaedem / & iura / a manibus earum occupari / &
auferri / non debeant / priuſquam de earum iuribus uidelicet an haeredi=
tarie / & perpetuo ad ius foemineum pertineant / an ne ueritas inqui=
ratur. [P.1.29.4] Quod ſi repertum fuerit eadem iura / iuri foemineo non com
petere / extunc dictis uxoribus talium decedentium / antequam de
dominio dictarum poſſeſſionum excludantur / per regiam ma=
ieſtatem / uel alios / ad quos repertae fuerint eſſe deuolutae / de ea=
rum dotibus / & iuribus / plena ſatiſfactio impendatur. [P.1.29.5] Filiabuſ
uero uſque ad tempus maritationis earum / domus paterna /
dum conſuetudinem regni / ſequeſtretur: & poſſidenda relinquatur.
[P.1.29.6] Poſtquam uero maritatae / & traductae fuerint / de earum iure Quartalitio /
pecuniaria ſolutione mediante ſatis fiat. [P.1.29.7] Vbi autem aliqua ex ipſis fi=
liabus / homini impoſſeſſionato maritata fuerit / dictante eadem regni
conſuetudine / in perpetuo iure / & dominio huiuſmodi quartae fi=
lialis poſſeſſionariae ſuccedere debeat : & remanere. [P.1.29.8] Ita tamen ſi
ipſa de uoluntate / & conſenſu fratrum ſeu conſanguineorum ſuorum /
in quos poſt ipſius matrimonium huiuſmodi iura ſeu Quartalitia
reuerti / & redundari debeant / homini / ut praefertur / impoſſeſſio=
nato nupſerit. [P.1.29.9] Alioquin ſiue de domo paternali / ſiue de curiis / &
ſeruitiis baronum / ſeu maiorum nobilium / dictis ſuis fratribus ſeu con
ſanguineis / aut parentibus irrequiſitis / & nolentibus / ſeu non con=
ſentientibus / id fecerit / ius ſuum Quartalitium / non cum poſſeſſione /
ſed cum ſatiſfactione pecuniarum requirendi / habebit facultatem.
[P.1.30] Declaratio articuli decreti ſuper boniſ
per defectum ſeminis impetratorum editi. xxx.
[P.1.30.pr] QVi quidem articulus prout praemiſi uetuſtae conſuetudi=ni regni huius praeiudicare uidetur.PRIMO ſiquidem in
publicatione iurium modo praedeclarato / dubiorum. [P.1.30.1] SECVNDO
uero in termini octaualis non praefixione. [P.1.30.2] TERTIO inſuper in
Quartalitiorum puellarum ignobilibus nuptarum reſtitutione. [P.1.30.3] Nam hui
us publicatio iuxta ueterem / & approbatam regni legem / non in cu
ria regiae maieſtatis / ſed in faciebus ipſorum iurium poſſeſſionari=
orum / maxime uero in loco ſolitae reſidentiae illius qui in ſemine
defecit / tempore uidelicet legitimae ſtatutionis eorum / praeſentibuſ
uicinis / & commetaneis fieri debet / & a die eiuſcemodi ſtatutioniſ,
atque publicationis infra ipſius anni unius integri reuolutionem. Qui
cunque ſtatutioni praenarratae contradixerint / uel etiam alii / qui poſtea
cauſae / & liti ipſi / ſe ſe ingerere / & immiſcere uoluerint / ſiue ſint fi=
liae illius defuncti / in domo paterna relictae: ſiue fratres generatio=
nales: ſiue autem caeteri foeminei ſexus homines / iura ſua producen=
uidelicet coram domino iudice curiae regiae (nam alias coram do=
mino Palatino conſueuerant) ſiue celebrentur octauae / ſiue non,
ad ſe / & ad ius eorum pertinere tenentur comprobare. Alitter autem iuri
regio / & per conſequens illi / cui maieſtas regia bona praenotata
contulerit / relinquuntur poſſidenda. [P.1.30.4] Prout etiam in decreto ſereniſ
ſimi principis quondam domini Matthiae regis / de quo praeſens arti=
culus eſt excerptus ſed uariatus / & immutatus / manifeſte continetur.
[P.1.30.5] Ideo enim iudex in tali defectus ſeminis cauſa / per expreſſum de=
nominatus eſt / ut ſciat quaelibet partium infra terminum ſibi praefixum
ad iudicem ſuum recurrere / & iuſtitiam in praemiſſis ab eo poſtula
re. [P.1.30.6] Filiae autem / in domo paterna (prout in articulo continetur) cum
quarta parte bonorum ipſorum infra tempus maritationis earum habita
bunt. [P.1.30.7] Uxor etiam / ſeu relicta defuncti ex domo & curia ipſa mariti
quo uſque ad ſecundas nuptias ſe non tranſtulerit / excludi non po=
terit: ſicuti infra ubi de ſolutionibus dotalitiorum tractabitur / clariuſ
dicetur. [P.1.30.8] Puellae quoque / ſeu filiae nobilium / non cum illorum / uel illarum
conſenſu / ad quos uel quas iura earum Quartalitia redundari debe=
bunt / ſed cum patris / uel fratris ipſarum / qui ſcilicet huiuſmodi Quar
talitia ſoluere tenentur / conſenſu / nuptui dari debent.
[P.1.31]
De eo: qui cum iure regio in cauſam
cuiuſpiam ſe immittit. Tit. xxxj.
[P.1.31.pr] ITem ſuper iure regio nouiter impetrato / ſiquis in cauſamcuiſpiam ſe cum litteris Donationalibus immittit / non te=
netur in cauſam attractus / uel actor ad id uel contra illud litteras
statim producere / ſed impetrator ille procedat de regni conſuetu
dine cum regio iure: & hoc ſi actor / uel reus triumphabit. Nam ali=
ter / ſi uterque deficiet / ius regium locum ibidem habebit. [P.1.31.1] Et in hoc caſu iu=
dex cauſae etiam poſt latam / & pronunciatam inter ipſas partes ſen
tentiam / litteras ſuper huiuſmodi iure regio Donationales / ab
impetratore / rurſus ad ſe acceptare / & eidem iudicium ſuper eo /
facere tenetur.
[P.1.32]
Quod vniuerſe Donationes regiae infra
anni vnius reuolutionem ſtatutione le
gitima firmari debent. Tit. xxxij.
[P.1.32.pr] ET ſciendum quod omnes Donationes regiae / ſiue per defectum ſeminis quorumcunque decedentium / ſiue per notam
infidelitatis aliquorum praue agentium / ſiue nomine iuris regii / mala
fide iura regalia detinentium / ſiue nouae Donationis titulo bona ſua
iuſto iure poſsidentium / emanatae / & confectae / infra integram an
ni unius reuolutionem / a die Donationis computandam / legitima ſta
tutione firmari / ſtabilirique debent / ſiue fiat contradictio / ſiue non.
[P.1.32.1] Nam aliter Donationis uigor / ſeu uirtus expirabit: & ipſa Dona
tio inefficax / uiribuſque destituta manebit.
[ P.1.33]
De litteris Statutorijs: Reambulatorijs:
Amonitoriis / et breuibus Euocatorijs:
Quot diebus durent ad exequendum? xxxiij.
[P.1.33.pr] VBi notandum / quod litterae Introductoriae / pariter & Statutoriae regales / ſuper qualibet Donatione / cum ſeruitiorum
declaratione aeditae / & conſcriptae incipientes ſic. Cum nos debitum
habentes reſpectum &c. uel. Cum nos attentis / & conſideratis &c.
prout ſcilicet Donationis exordium / ſerieſque uel continentia uerba=
lis ſe habet / ad ipſam uſque anni reuolutionem ad exequendam huiuſ=
cemodi Donationem regiam efficaces ſunt: roburque ſorciuntur fir=
mitatis. [P.1.33.1] ALIAE VERO / omnes litterae ſimiles / tam ſcilicet Intro=
ductoriae / & Statutoriae / ſeu Recaptiuatoriae / quanquam etiam Reambu=
latoriae / ſed & Amonitoriae quaelibet per dicitur nobis / cum clau=
ſula illa. Ad terminum competentem &c. emanatae ſexaginta dumtax=
at diebus / a die emannationis ipſarum litterarum ſupputandis / pro ex=
equutione peragenda valide reputantur. [P.1.33.2] SI TAMEN in litteris
huiuſmodi Introductoriis / ſeu Recaptiuatoriis / aut Reambulato
riis / uel Amonitoriis / terminus aliquis octaualis / ad quem ſcilicet
notatus / & conſcriptus fuerit / extunc ad octauum uſque diem illius
feſtiuitatis / cuius uidelicet octauae inſeruntur / & inſcribuntur / exe=
quutio cum illis rite / legitimeque peragi poterit. Octaua tamen dies
ante feſtum / & non poſt / intelligatur. [P.1.33.3] Cum litteris quoque Euocato=
riis / ratione quorumcunque actuum potentiariorum ad triceſimum
ſecundum diem / ſecundum modernorum uſum ſonantibus. Simi=
liter infra ſpatium ſexaginta dierum a die emanationis ipſarum
computandorum / procedendum eſt. Nam aliter etiam illae uiri=
bus de caetero carebunt.
[P.1.34]
Quid littere Statutorie Donationum
cum declaratione: & quid ſine de
claratione valeant. xxxiiij.
[P.1.34.pr]
CAeterum hoc quoque ſciendum / quod univerſae Donati=ones regiae / quocunque iure / & titulo factae / cum litteris In=
troductoriis / & Statutoriis / non ſolum cum declaratione ſcilicet
per clauſulam. Cum nos &c. Verum etiam ſimplici modo / per aliam
clauſulam / uidelicet. Dicitur nobis &c. confectis / & per quoſlibet
iudices regni ordinarios datis exequutioni demandari poſſunt.
[P.1.34.1] Verum tamen ſi introductio per clauſulam. Dicitur nobis / fiet / tunc in
iuditio etiam litterae regiae Donationales penes S[t]atutionem in ſpecie
produci debebunt / ut intelligatur / quo iure / uel titulo / aut quibus ſub
conditionibus Donatio ipſa facta exiſtat. Nam aliter Statutio ipſa
nullius cenſebitur fore firmitatis. [P.1.34.2] Si tamen cum declaratione / uideli=
cet per. Cum nos / Introductio / & Statutio exequuta fuerit / tunc in
caſu / quo litterae Donationales ſuper eo confectae periclitarentur /
& amitterentur / ſola ipſa Statutoria ſufficiet. Nam ſeriem Dona=
tionis / & rationem / ſeu cauſam / propter quam uidelicet eadem Do=
natio facta eſt / in ſe declaratam habet.
[P.1.35]
De litteris conſenſualibus regijs abſque Faſ=
ſionis uerbali tenore confectis. Tit. xxxv.
nendum eſt etiam de cunctis litteris conſenſum regiae maie
ſtatis explicantibus / quod uidelicet faſsio / cui maieſtas ſua conſen=
ſum ſuum regium praebuit ſi in ipſis litteris conſenſualibus uerbote=
nus inſerta non fuerit / extunc niſi faſsio illa in ſpecie coram iudi=
ce producatur / conſenſus huiuſmodi regius penitus inualidari
debebit / & inefficax erit.
[P.1.36]
De noua Donatione regia in generali:
Et vnde ortum habeat. Tit. xxxvj.
[P.1.36.pr] ITem ſolent nonnulli bona / & iura ipſorum poſſeſsiona=ria a regia maieſtate nouae Donationis ſuae titulo / ſaepe
cum omni ſuo regio iure / pro ſe / & eorum haeredibus impetrare / aſ
ſerentes progenitores ſuos ab antiquo / uel etiam ſemetipſos dum=
taxat / a tempore adeptionis / & conſequutionis huiuſmodi bono=
rum / in dominio pacifico eorundem perſtitiſſe. [P.1.36.1] Et licet plerique eiuſ=
cemodi Donatione noua / iuſte / bonoque modo utantur. In contra=
rium tamen plurimae fraudes per nonnullos ſalutis eorum immemo
res / in hac parte committuntur. [P.1.36.2] Quidam enim foeminei ſexus genera=
tionis ſuae homines de ipſis iuribus poſſeſsionariis per hanc ex=
cludere nituntur / litteras originales / quae scilicet iura poſſeſsionaria
emptitia fuiſſe / aut alio titulo ius foemineum ſicuti maſculinum / concer=
nere declararent / occultantes / igne comburentes uel aliter dilanian=
tes. Quidam uero fraterne charitati contrariantes / & uxoribus / fili=
abuſque ſuis fauentes / dum potiſsime ſemen maſculinum in ſe defi=
cere conſpiciunt / & iura poſſeſsionaria in fratres condiuiſio=
nales deuolui metuunt / nomina uxorum / filiarumque ſuarum in litteris
nouae Donationis inſcribi faciunt / fratres ipſorum generationales
praetermittendo / & illis bonis ſeu iuribus poſſeſsionariis eoſdem
priuare / uel magis deſpoliare ſatagendo.
[P.1.37]
Quid ſit noua Donatio deſcriptiue: et
quod dupliciter illa poteſt attendi. xxxvij.
ti tempore inſeri ſolita / uidelicet / in cuius / uel quarum paci=
fico dominio progenitores ſuos perſtitiſſe / ſeque perſiſtere: aſſerit
etiam de praeſenti etc. facta / non eſt aliud / quam prioris Donationis le=
gitime factae iterara roboratio / [P.1.37.1] quae ex ſui uocabuli ſignificatione
ſemper praeſupponit / priorem Donationem / uel aliam bonorum ipſorum
acquiſitionem. [P.1.37.2] Sed ut clarius praemiſſa deſcriptio nouae Donationis
intelligatur / NOTANDVM eſt / quod noua Donatio duplici=
ter poteſt attendi / uel conſiderari. Primo reſpectu iuriſditionis ſa
crae coronae regni / ſeu principis noſtri / ad quem ipſa Donatio spe=
ctat. Secundo autem reſpectu fratrum generationalium / & foeminei
ſexus hominum. [P.1.37.3] Reſpectu itaque iuriſditionis principis noſtri / noua
Donatio non requirit / neque praeſupponit priorem Donationem. Nam
ſi prior Donatio ſuper aliquo iure poſſeſsionario legitime facta
& statutio exinde iuridice ſubſequuta haberetur / non eſſe neceſſari=
um ius illud poſſeſsionarium de nouo impetrari / sed potius debe=
ret / prior ipſa Donatio confirmari. [P.1.37.4] Immo neque Confirmatio uide=
retur eſſe neceſſaria / cum Confirmatio non ſit de neceſsitate / ſed ſo=
lumodo de bene eſſe Donationis / & iuris poſſeſsionarii guber=
nationis. [P.1.37.5] Nec ualeat ex ſe Confirmatio si Donatio in ea inſerta non
ualere dinoſcatur. Vnde noua Donatio ſiue cum iure regio ſimul,
ſiue ſimpliciter propterea ſolet a principe impetrari. Quod licet
impetrator ipſe ſit in dominio iuris alicuius poſſeſsionarii / tamen
dominium illud / indirecte forſitan / & contra iuriſditionem ipſius ſa=
crae coronae conſiderat ſe poſsidere pariter / & habere (Non om=
nes enim domini / uel nobiles per Donationes regias / ſed etiam per
Faſsiones inſtrumentales / ſeu priuilegiales diuerſis ſub Titulis,
& coloribus / conſueuerunt iura poſſeſsionaria gubernare) pro=
inde huiuſmodi defectum iuris ſui per Donationem ipſam principis
studet reformare / effectiueque inſtaurare. [P.1.37.6] DICITVR autem Donatio
ipſa noua / pro eo & in tantum / quia tunc & de recenti facta ſit / per
principem bonorum ſibi collatio prout in nonnullis priuilegiis / &
litteris Donationalibus excellentiſsimorum principum quondam domi=
norum / Ludouici / & Sigiſmundi imperatoris Hungariae regum /
uidi / atque legi / poſſeſsionarias collationes nouae Donationis titulo
quod progenitores impetratoris / in dominio bonorum / & iurium poſſeſ
sionariorum / huiuſmodi noua Donatione collatorum / aliquando per=
ſtitiſſent / uel impetrator ipſe perſtitiſſet / ſed cum ſeruitiorum dum=
taxat (prout in omni Donatione fieri conſueuit) declaratione / edi=
tas / atque confectas, quas quidem poſſeſsionarias collationes / ſed &
litteras ſuper ea re emanatas / ex ratione praeallegata exiſtimo, te=
neoque / hoc titulo nouae Donationis factas, & aeditas fuiſſe, quod
ſcilicet impetrator ipſe / dominium bonorum impetratorum / prius ſiue
habuerit, ſiue non / tamen per principem / tunc / de recenti & non per
prius / fuit bonorum ipſorum facta ſibi Donatio. [P.1.37.7] Si enim prius quoque
Donationem ſuper eiſdem iuribus / & bonis habuiſſet / tunc (ut prae=
miſi) non noua Donatio impetrari / ſed potius prior debuiſſet con=
firmari. [P.1.37.8] et eiuſcemodi noua Donatio reſpectu iuriſditionis ipſius
ſacrae coronae / ſeu contra iuriſditionem principis noſtri / ſiue cum iu
re regio (ut praefertur) ſimul / ſiue ſimpliciter facta / ſemper ualet /
& ſemper eſt efficax / nec poterit per alterum quempiam ius tale poſ=
ſeſsionarium nomine iuris regii / uel alio / defectus ſeminis titulo de
caetero impetrari. [P.1.37.9] Princeps enim ipſe Donationi ſuae ſemel factae /
per ſe / uel per alium / de iure nequit iterum refragari / dummodo ſit
hoc uerum; Quod aut impetrator ipſe: aut progenitores ejus in re=
ali ac pacifico dominio (hoc eſt non abſoluta potentia / uel non
occupatione temeraria ſibi uſurpato) iuris eiuſdem poſſeſsionarii
fuere. Nam ſi alias fraudulenter / & inique bonorum impetratio prae=
miſſo titulo fieret / puta / dicendo quiſpiam uillam / aut poſſeſsionem
unam / ſuam eſſe / & ſe in dominio eiuſdem iamdudum perſtitiſſe /
cum tamen poſſeſsio illa non ſua / ſed regiae maieſtatis / ad aliquod
caſtrorum ſuorum regalium de iure / & ab antiquo pertinens fuiſſet / tunc
in tali / & aliis ſimilibus caſibus / ipſa Donatio non ualet / immo im
petrator ille tanquam falſarius / & mendax / propterea acriter eſt puni=
endus. [P.1.37.10] Secus etiam eſt / ſi quiſpiam potentum / abſoluta potentia / & oc=
cupatione temeraria / uillam unam pro ſe uſurparet / & in eius dominio
male ſibi uendicato reuolutionem unam annualem tranſigeret: ſeque
poſtea in reali dominio uillae ipſius longo tempore perſtitiſſe /
regiae maieſtati diceret / & ſic eam nouae Donationis titulo pro ſe
regio facta / contra iura illius / a quo uilla ipſa fuit occupata / nil te=
net / nulliuſque cenſctur eſſe firmitatis: Eo quod expoſitio / pariter et. im=
petratio ſiniſtre facta fuiſſe comprobatur. [P.1.37.11] SECVNDO VERO / no=
ua Donatio poteſt attendi / & conſiderari reſpectu fratrum gene=
rationalium / ac foeminei ſexus (ut praetactum eſt) hominum / & hac
conſideratione praemiſſa / deſcriptio nouae Donationis eſt intelli=
genda. [P.1.37.12] AD DECLARANDVM igitur quod iura eiuſmodi poſ=
ſeſsionaria noua Donatione / cum clauſula praenotata / in quorum
pacifico dominio &c. impetrata / ius foemineum non concernant,
litterae ipſae nouae Donationales / immo etiam diuiſionales inter fra=
tres maſculini ſexus / ac Expeditoriae ſuper Quartaliciorum ſolu=
tione confectae / inſufficientes reputantur. Sed originales quoque
litterae / quibus uidelicet prius / eadem iura poſſeſsionaria, aut acqui=
ſita, aut empta / uel aliter adepta fuerint / in iudicio producantur /
neceſſe eſt. [P.1.37.13] Quae ſi produci / & exhiberi non poterunt / quia non ha=
bentur / (multorum enim nobilium / & poſſeſsionatorum hominum pri=
uilegia / ac litteralia inſtrumenta / aut diſturbiorum temporibus per
aemulos regni direpta / aut pacato quoque tempore ignis ſaepe uo=
ragine conflagrata dignoſcuntur) extunc in cauſam attracto / iura
mentum / quinquageſimo ſe nobilibus / merae nobilitatis titulo, &
priuilegio fungentibus / praeſtandum imponitur. [P.1.37.14] Qui ſi iurare pote=
rit / tunc a poſſeſsionaria datione abſoluitur / & ius Quartalitium
dumtaxat perſoluere compellitur / ſi quitantia ſeu recognitio ſu=
per ea re non habeatur.
[P.1.38] Vnde proueniat proditio fraterni
ſanguinis? Tit. xxxviij.
[P.1.38.pr] VBi autem / alio ex latere facta / & praehabita huiuſmodi iura=mentali depoſitione / praetactis litteris originalibus / im=
petrator ipſe / ſi per ſe, uel procuratorem ſuum uſus fuerit: uel etiam
aliter illas occultaſſe, & contra contenta earundem litterarum iura ipſa
poſſeſsionaria praemiſſo nouae Donationis titulo / male / & in prae=
& nomina eorum / quos bona illa rite concernere dinoſcebantur / de
litteris Donationalibus exmiſiſſe / per hocque / de eiſdem bonis / fra=
tres, aut ſorores perperam exhaereditare uoluiſſe / ſufficienter: &
euidenti documento / poterit declarari: atque comprobari / extunc talis
in poena periurii, ac proditionis fraterni ſanguinis, merito debe=